Naar aanleiding van eerste avond van het mini Sience Fiction Festival ‘Entropic Empire Revisited’ (kortweg: SFFEER) in CINEMA RITS, onder het motto: ‘Science fiction als gerealiseerde filosofie/ filosofie van de gerealiseerde science fiction’ – hier een tekst over de openingsfilm.
Op de openingsavond woensdag 4 december om 19u (Double bill met verrassingsfilm): ‘BLADE RUNNER’ en ??? Wie de verassingsfilm kan raden, krijgt gratis toegang en na afloop een gratis drankje. Het antwoord staat elders op deze blog. Maar er komt nog.
Hou alvast ook woensdag 11 december en woensdag 18 december vrij (telkens vanaf 19u) voor (respectievelijk) ‘The Matrix’ en een fantastische verrassingsfilm en ‘Children of Men’ en nog een fantatische verrasingsfilm. Met eindfeestje! Wie de verrassingsfilms kan raden (op basis van aanwijzingen op deze blog, kan gratis binnen en krijgt er nog een gratis drankbonnetje bovenop. (Zie ook: http://www.rits.be/pagina/cinema-rits).
Maar lees nu eerst deze puike tekst van Florian Waerzeggers (filmregisseur in spe) en Hadewijch van Haverbeke (radiomaakster in spe).
Dan wil u de film zeker nog eens zien, op groot scherm, in een van de beste filmzalen van Brussel en met inleiding. Laat u verrassen. Science fiction is gerealiseerde filosofie, zeker in het tijdperk van de gerealiseerde Science fiction.
‘Blade Runner’ uit 1982 is een film die, na een preproductionele malaise, in de schoot van regisseur Ridley Scott is beland en een verhaal vertelt dat losjes gebaseerd is op het boek ‘Do Androids Dream of Electric Sheep’, geschreven door cultschrijver Philip K. Dick. Het verhaal speelt zich al in het grijze en rokerige Los Angeles van het jaar 2019. De wereld, een ethnische meltingpot met veel Aziatische invloeden, is door vervuiling en overbevolking in verval geraakt en de mens heeft er niets beter op gevonden dan de ruimte te gaan koloniseren. Geen mensvriendelijke omgeving, dus om de vuile klussen op te knappen heeft men een geniale machine ontwikkeld: de android. Robots dus, ook ‘replicants’ genoemd. Het nieuwe type replicants, de Nexus 6, is fysiek sterker dan de mens en ook emotioneel geavanceerd. Gelijkwaardig aan de mens dus, op één detail na. Levensduur? Vier jaar. Bij rellen in een mijn vallen enkele slachtoffers en daardoor wordt het de Nexus 6 verboden nog naar de aarde af te reizen. Enkele rebelse replicants doen dit toch om hun korte levensduur aan te kaarten bij hun maker. Hier is het aan een speciale politiemacht, de Blade Runners, om de indringers ‘op pensioen te laten gaan’. Uit te schakelen dus. Agent van dienst is Rick Deckard, gespeeld door Harrison Ford. Hij moet ze liquideren. Een centraal thema in Blade Runner is ‘identiteit’, en het is precies dat thema dat we hier zullen bespreken.
Als we parallellen trekken tussen de idee van de androids en elementen in onze samenleving, is een analogie met slavernij en immigratie natuurlijk niet te vermijden. De overeenkomsten met bijvoorbeeld Italiaanse immigranten in België in de jaren veertig zijn overduidelijk. Of iets recenter: het akkoord tussen België en Marokko over arbeidsimmigranten in de jaren zestig. Zoveel jaren later is de Marokkaanse cultuur goed vertegenwoordigd in onze maatschappij. Een ‘uitvinding van ons’, die immigranten. Maar één waar een deel van de burgers de gevolgen niet van wenst te dragen, of het geleidelijk aan versmelten van uitvinder en uitvinding, niet accepteert. Zeer duidelijk in de film, aangezien paranoia tegenover de androids is wat de klok slaat. Eerst en vooral is de levensduur van de androids bewust gehouden op vier jaar. De mistige skyline van de futuristische stad kan je, naast de overdadige reclame, herkennen aan zeppelins met een zoeklicht. Waar ze naar op zoek zijn kan men al raden. Ook zijn “ogen” een terugkerend gegeven. Niet alleen als tweezijdige spiegel (zelf zien en bij een ander emoties zien) maar ook als het gaat over herinneringen (daarover later meer). Aan de hand van de ogen wordt bovendien in de film een test uitgevoerd die al verifieert of je mens of android bent: de Voight-Kampff Test.
Aan de andere kant herkennen we in de replicants ook een eventueel rampscenario van onze huidige technologie-industrie: de mens die zijn eigen uitvinding niet langer beheerst. Dit zowel op vlak van uitstoot als op vlak van intelligentie. Een andere film die dit onderwerp bespreekt: ‘Planet of the Apes’. Kan de vergelijking nog duidelijker? Er bestaat een zekere angst bij mens om grip te verliezen op onze creaties. Zelfs als het niet gaat over technologie: ook ouders laten hun kinderen met moeite los, een natuurlijke reflex. Ergens is het dus logisch en natuurlijk dat we deze reflex ook kennen als het gaat om onze artificiële creaties: eens men auto’s bespreekt die zichzelf parkeren, opent het debat. Is dit verantwoord? Is dit veilig? Hoe lang duurt het voor de computer onze hersenpan heeft overtroffen, als dit nu nog niet het geval is? Zo ook in Mary Shelley’s ‘Frankenstein’: Victor Frankenstein werd vernietigd door het monster dat hij schiep, net zoals Dr. Tyrell (uitvinder van de replicants) gedood wordt door een replicant. Technologische oudermoord en onze angst hiervoor.
Technologie die de natuur overneemt, dat kunnen we op twee verschillende manieren interpreteren. Aan de ene kant is er het reeds besprokene: wat als de technologie intelligenter wordt dan wijzelf? Maar daarnaast is er nog een andere kwestie die we terugvinden in het verhaal van de replicants. Mag de mens interfereren in zaken zoals ‘het leven’? Een brandend actueel thema is het, als we bijvoorbeeld denken aan GGO-gigant Monsanto. Of GGO’s al dan niet ethisch verantwoord zijn is geen discussie om in deze tekst te voeren, maar dat er een parallel duidelijk is tussen film en realiteit staat vast. In het Los Angeles van Rick Deckard vertoont de wereld waarin leven door technologie wordt nagebootst, haar barsten. Enkele van de replicants willen niet langer in hun vakje passen. Een voorbode van meer?
Daarnaast is er nog een andere kwestie. Wat als de uitvinding gevoelens heeft? Als geproduceerde ‘machines’ fysiek zeker even sterk zijn als de mens en dezelfde emotionele ontwikkelingen doormaken, zijn ze dan nog machines? Zijn ze dan nog ondergeschikt want gefabriceerd door, of zijn ze nu ook mens? Wat maakt een mens menselijk? Is het een kwestie van genetica, of kan pakweg een aap ook menselijk zijn? Als we vertrouwen op onze taal (die bekende common, zie ‘Common Places: Preliminary Notes on the (Spatial) Commons’ elders op deze blog) alvast wel. Een dier of voorwerp kan zich ‘menselijk gedragen’, die zin klopt. (Is identiteit op zich trouwens geen common? Dat is een ander vraagstuk.)
Naast de replicants is er ook nog agent Rick Deckard. Deze Blade Runner start als een kille agent. Zijn opdracht is simpel: machines op pensioen laten gaan. Zo ziet hij het, alles is helder. Maar gaandeweg wordt onze protagonist geconfronteerd met machines die mensen zijn geworden. Hij krijgt gevoelens voor Rachael, nota bene zelf een replicant, als beseft ze dat zelf niet. De grens tussen machine en mens wordt bijzonder klein als er gevoelens op het spel staan. Gevoelens? Echte gevoelens? Dat is nog de vraag. Bij wijze van experiment hebben de replicants herinneringen ingeplant gekregen. De replicant ervaart die herinneringen als van hemzelf, maar in sé zijn ze van iemand anders. Zijn de gevoelens die opgewekt worden door die herinneringen, dan wel de hunne? Zeker en vast een moeilijke kwestie. Daarbij komt nog dat het wordt opengelaten of Deckard zelf een replicant is die net als Rachael onwetend is. In interviews met filmmaker Ridley Scott ontstaat daar geen duidelijkheid rond. Soms geeft hij toe dat Deckard een replicant is, andere keren ontkent hij dat. Het is aan de kijker om te beslissen. Replicants hebben een zekere fascinatie voor foto’s, verwijzingen naar hun zogezegde eigen herinneringen dus. Opnieuw deel van het terugkerende thema van “de ogen”. Ook opvallend: Dr. Tyrell, schepper van de androids, wordt door een replicant gedood door hem de ogen uit te steken.
Wat betekent het om een mens te zijn en geen gemaakte machine? Als Rachael ontdekt dat ze een replicant is, is ze misschien triester om het feit dat ze een experiment is en niet gemaakt werd door twee mensen die elkaar graag zagen, dan om het feit dat ze slechts 4 jaar kan leven. Is een gebrek aan (ouderlijke) liefde misschien in Blade Runner het grote verschil in identiteit tussen een mens en een machine? Of, om het even op z’n Hollywoods te formuleren: is het verschil tussen mens en machine… liefde? En is het niet juist de liefde tussen de blade runner Deckard en de replicant Rachael die de hele film draagt en een shakespeareaanse allure geeft? Blade Runner: een cyberpunk versie van Romeo en Julliette?!
Florian Waerzeggers en Hadewijch Vanhaverbeke
