Kunstroof?

Er staat een artikel in over de Hutereau-collectie. Dat zijn 8.000 (kunst)voorwerpen afkomstig uit noordoost-Congo. Een gebied dat voor de kolonisatie omschreven wordt als de Azande-sultanaten. De Azande zijn daar een dominerende bevolkingsgroep, samen met de Mangbetu. De streek hoort historisch en cultureel eigenlijk thuis bij de Nijlcultuur van Zuid-Soedan. De taal van de handel en de diplomatie was er het Arabisch, vandaar de titel sultan (arabisch voor ‘machthebber’) voor de lokale vorsten.

Deze sultans zagen de Belgische kolonisatie niet zitten, maar voor Leopold II was ze te belangrijk. Het grenst aan het Albertmeer van waaruit de Nijl vertrekt. En zoals onze kolonisator-koning ooit tegen zijn eerste minister Beernaert verklaarde: Zegt het u niets om Farao te worden? En gouverneur-generaal van de Kongo-Vrijstaat, Wahis gaf hij als instructie om op te rukken langs de Nijl: “Als wij erin slagen Khartoum te bezetten, dan wil ik die stad wel afstaan aan Egypte in ruil voor vrije doorvaart op de Nijl, een landcorridor naar Suakin (Rode Zee, LC) en eentje naar Tripoli (Libië, LC).”

Maar daar heersten die verdomde sultans die eerder wilden samenwerken met de anti-koloniale opstand van de Soedanese mahdi dan met de Belgen. Dus moest het gebied militair veroverd worden.

Het begon in 1892 met een militaire expeditie onder leiding van de Mechelaar Vankerckhoven, maar die kreeg met een opstand van zijn eigen soldaten te maken en werd ‘per abuis’ vermoord. Er volgden militaire operaties tegen sultans als Rafai, Semio of Sasa en vooral tegen de meest weerspannige Azande-sultan, Bwatara Engwetra (Enguettra in koloniale spelling). In 1900 zal hij gedood worden en een van de militairen die deelneemt aan deze expeditie is officier Armand Huttereau. In 1910 is heel de streek ‘gepacifieerd’ zoals dit in koloniale termen heet en een jaar later wordt Hutereau terug naar het gebied gestuurd, maar nu om in opdracht van het Kongo Museum van Tervuren artefarcten te verzamelen. Een bizarre situatie. Een ex-officier van het koloniale bezettingsleger die kunst verzamelt. Stel je voor dat tijdens de Duitse bezetting van België een Duitse militair op culturele zending kunstwerken komt …, jawat? Kopen, afpersen, roven? Je kan dus dan ook vraagtekens plaatsen over hoe die 8.000 voorwerpen in Hutereau’s handen vielen. Intimidatie moet er zeker bij hebben gehoord, dat is het minste dat je kan zeggen.

Tijdens zo’n Black History Month zou je je toch kunnen afvragen of die verzameling niet behoort tot de 60% in de collectie van Tervuren die volgens Véronique Clette-Gakuba (ULB) “werden gestolen, geroofd, afgeperst of opgeëist.”

Stanley I presume? 

Maar de hoofdmoot van de nieuwsbrief gaat over het Stanley-archief en wat er zoal in zit dat met de fameuze expeditie heeft te maken waarmee Stanley op zoek ging naar missionaris Livingstone.

Wie was Stanley?

Henry Morton Stanley was een sensatiejournalist die werkte voor de Amerikaanse persmagnaat James Gordon Bennett jr. en zijn roddelblad The New York Herald. In 1871 had Stanley zogezegd de ‘verdwenen’ missionaris David Livingstone teruggevonden, alhoewel vileinige Britse kranten insinueerden dat iedereen wel wist waar Livingstone zich bevond en Stanleys verhaal afdeden als een journalistieke stunt. Hoe dan ook leverde het Stanley wereldroem op. En Leopold besloot om hem in dienst te nemen. In plaats van een handelskaravaan, zoals meestal gewoon was, organiseerde Leopolds media-man een militaire expeditie, die nogal grof tekeer ging. De historicus Jean-Luc Vellut schrijft dan ook dat Stanley er zich op beroemde op het eiland Bumbire met één olifantskogel persoonlijk een man, zijn vrouw en hun kind te hebben gedood. En de explorator Richard Burton schreef: ‘Stanley schiet ‘n-woord’ af alsof het apen zijn.’ Onze journalist zal voor Leopold vijfhonderd ‘verdragen’ met lokale vorsten afsluiten. Die verdragen moet je met een korrel zout nemen. Brussel baseerde zich hierop om te concluderen dat die vorsten de Kongo-Vrijstaat met Leopold II als hun soeverein erkenden. De lokale vorsten zelf gaven met die verdragen enkel een toestemming aan de Belgen om er handel te komen drijven. Een prachtvoorbeeld van een koloniaal misverstand.

Zijn archief

Stanley zal een koloniale merknaam blijven met veel impact op de Belgische bevolking. Toen zijn erfgenamen zijn archief in 1958 te koop aanboden vroegen ze 400.000 pond en toen volgde nog een koloniale propagandastunt. Tervuren had zelf geen geld om de 400.000 pond op te hoesten, en wie heeft het dan wel gedaan? Op initiatief van Herman Liebaers (Grootmaarschalk van het Hof) hebben dat geld neergeteld: De Generale en haar dochters: Belgolaise, CMB, Finoutremer, Sibeka en de Union Minière. Het archief werd door een toestel van de Belgische luchtmacht uit Engeland overgevlogen! Het is ere-conservator Luwel, die het zelf vertelt in een publicatie van het Africamuseum uit 1991.

Tot daar de belangrijkste activiteit van Tervuren tijdens Black History Month: een Museum Talk op 25 maart: Finding Livingstone met uitleg over alle mogelijke parafernalia uit het Stanley-archief dat nu eigendom is van de Koning-Boudewijnstichting, maar wordt bewaard in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.

Tervuren blijft Tervuren, Koninklijk en Koloniaal.