“Breek maar uit, breek maar op. Breek uit jezelf”, zong kleinkunstenaar Wim De Craene. Een advies dat de Renaissance ook meegaf aan kunstenaars die tijdens de middeleeuwen nog in een strak keurslijf zaten. Een wereldbeeld gebaseerd op een door God geschapen perfect en onveranderlijk geheel sloot immers flexibiliteit, ontdekkingsdrang en afwijken van vaste normen uit. De verhalen lagen vast, de kunstenaar fungeerde enkel als doorgeefluik. Met het vervangen van deze statische visie door een gebaseerd op openheid, nieuwsgierigheid, twijfel en transitie stimuleerde de Renaissance kunstenaars om de begrensdheid van hun eigen cultuur te doorbreken, nieuwe ervaringen op te zoeken en zowel impressies als ideeën te transformeren in artistieke creaties.

Anna Boghiguian A Short Long History – Foto Dirk Pauwels

De Renaissance opvatting dat alles leeft, vloeit, beweegt opende ook de weg voor de uitbrekende verteller, de reizende kunstenaar. Voor het verkennen van de wereld buiten de eigen grenzen en het tegelijk verleggen van grenzen. Voor een letterlijk en figuurlijk ander perspectief. Reizen werd daarbij een middel om de blik te verruimen, nieuwe inzichten te verwerven en de fantasie te prikkelen. De reizende kunstenaar was geboren en zou eeuwen meegaan, kunststromingen trotseren en oorlogen overleven.

Een Armeens-Egyptische artistieke nomade

In deze traditie van ‘reizende kunstenaar’ schrijft de Armeens-Egyptische kunstenares Anna Boghiguian (° 1946) zich in. Ze studeerde in Caïro (politieke wetenschappen) en Montreal (muziek en beeldende kunst), begon als kind van de sixties te reizen naar het Verre Oosten om zich te verdiepen in zowel meditatie als religie en vond na een terugkeer naar Canada en de dood van haar vader in Caïro een vertrekplek voor haar artistieke zwerftochten. Boghiguian zette zich anno 2012  internationaal op de kaart tijdens dOCUMENTA 13 in Kassel en bleef de wereld rondreizen voor biënnales (Sharjah, Istanbul, Venetië, Sydney,…) en solotentoonstellingen (Nîmes, Turijn, New York, Salzburg,…).

Anna Boghiguian in haar S.M.A.K. atelier – Foto Stien Bekaert

Voor de tentoonstelling A Short Long History (nog tot 2 mei) ging het richting Gent waar de internationaal gerenommeerde artieste van september tot november 2020 niet enkel kennismaakte met het Gentse textielverleden maar ook met een Covid-19 lockdown die de opening van haar expo uitstelde. Boghiguian stond al langer op de radar van het S.M.A.K. maar, zo preciseert curator Ann Hoste, “ze heeft een druk programma. Zij is een rondreizende kunstenaar en wanneer ze een uitnodiging ontvangt van een instituut dan verblijft ze daar altijd gedurende een langere tijd om zich in de geschiedenis van die plek te verdiepen.”

Lokaal verankerde wereldkunst

Reizende kunstenaar Anna Boghiguian is erudiet en een vrijdenker maar vooral ook gedreven door verwondering en nieuwsgierigheid. “Blijven reizen en kunst maken is voor haar een manier om de wereld rondom haar te interpreteren en de informatie artistiek te verwerken,” stelt Ann Hoste, “haar werken zijn persoonlijke impressies van voornamelijk geopolitieke bewegingen die zij volgt over heel de wereld en die ze telkens vertaalt naar een andere lokale context. Anna is sterk bezig met al wat over de wereld beweegt; de grote bewegingen van goederen, mensen en ideeën. Vaak gebeurt het dat ze vertrekt van grondstoffen. Zoals katoen in A Short Long History.”

Anna Boghiguian A Short History: How the Industrial Revolution Changed the Pace of Europe – Foto Dirk Pauwels

Die invalshoek werd gekozen in overleg tussen het S.M.A.K. en Anna Boghiguian. Eigenlijk drong de keuze zich op gezien het textielverleden van Gent en Boghiguians vorige installaties over katoenplantages in het Zuiden van de Verenigde Staten en Promenade dans l’inconscient, een tocht door het onderbewustzijn van Nîmes (gelinkt aan jeansstof ‘denim’). Bovendien was het van meet af aan de bedoeling ook ‘ouder’ werk te integreren in de Gentse expo aangezien het Boghiguians eerste Belgische solotentoonstelling is. Daardoor krijgen we werk te zien van The Salt Traders (2015), Mapping the Ear (2011-14), A Tin Drum that has Forgotten its own Rhythm (2018-2019), Anna’s Egypt (2001-2005) en In the World, East and West, North and South (2017).

Pijltjes leiden ons echter binnen in de wereld van de reizende kunstenaar via in Gent anno 2020 gecreëerd werk. Daar ging heel wat research aan vooraf terwijl curator Hoste tijdens de drie maanden dat Boghiguian in Gent verbleef haar liet kennismaken met historische plekken (o.m. de beluiken die gegroepeerd waren rond textielfabrieken) en relevante informatiebronnen. Voor Boghiguian zijn dat indrukken die haar inspireren, die ze eerst ‘optekent’ en later transformeert in kunstwerken.

Anna Boghiguian: Installatie ‘A Short History’ met knipselfiguren in potlood, was, pigment en hout – Foto Dirk Pauwels

“Anna maakt foto’s, schetsen en notities,” aldus Hoste, “telkens gaat ze anders te werk maar hier heeft ze gekozen om dagboekachtige tekeningen te maken en knipselfiguren die doordat ze op de grond staan op pop-up boeken lijken. In de taferelen die ze spontaan tekent verwerkt ze al haar indrukken.” Dat gebeurde in door het S.M.A.K. voor haar voorziene atelier waar ze dagelijks kwam werken.

Mens en industrie

Om het Gentse textielverhaal te vertellen gebruikt Boghiguian tekeningen en cut-outs, uitgeknipte geschilderde figuren die op houten staken staan. Na enkele eilandjes van aarde en katoenplanten vallen deze kleurrijke cut-outs met de deur in huis: ‘kapitalisme werkt niet’ lezen we op een spandoek van betogende Gentenaars, verderop zien we vrouwelijke arbeiders aan de slag in Gentse textielfabrieken en Congolese plukkers werken op katoenplantages. Het draait om mensen bij Boghiguian en haar uitgeknipte stripfiguren zijn personages in een groter verhaal. Dat van de industriële revolutie en het pad naar de globalisering.

Anna Boghiguian A Short History: Katoen en katoenplukkers – Foto Dirk Pauwels

Boghiguians werkwijze is het gevolg van een zowel formele als inhoudelijke keuze. Dingen uitknippen en in een nieuw geheel, een subjectief kader, plaatsen is een manier om impressies en emoties uit te vergroten. “De schaar staat symbool voor een menselijk wezen dat is los geknipt van zijn zintuigen en transformeerde tot metaal en een onderdeel van de industriële revolutie” zei de kunstenares naar aanleiding van een andere expo. Cut-outs zijn een manier om verhalen samen te brengen: “Het leven is een verzameling verhalen en die verhalen kunnen via verschillende personages en vanuit verschillende standpunten verteld worden.”

Naast de nadruk op het perspectief is er een duidelijke link met de geschiedenis. “Anna ziet de mechanisering van de textielindustrie in Gent als motor van de hele industriële revolutie op het Europese vasteland” stelt Hoste. Boghiguian heeft daarbij ook “oog voor het ontstaan van de socialistische partij in het zog van de textielindustrie en als reactie op de omstandigheden waarin de arbeiders moesten werken.”

Anna Boghiguian A Short History: Tekening over de katoen import uit Louisiana van Gent – Foto Ivo De Kock

Toch zijn de taferelen die we te zien krijgen geen historische studies of wetenschappelijke reproducties. Het zijn nadrukkelijk kunstwerken. Tastbare creaties die de werkelijkheid weerspiegelen maar tegelijk een afstand inbouwen. Hoste wijst erop dat Boghiguian de (antieke) techniek van de encaustiek gebruikt, “ze laat bijenwas smelten, vermengt dat met pigment en begint dan te schilderen. Daardoor krijgt haar verf een lumineus karakter.”

Van microniveau naar macroniveau

A Short Long History verstrengelt de rode draden door Boghiguians oeuvre en legt zowel de bewegingen tussen landen en werelddelen als de verbanden tussen materies en grondstoffen bloot. De handel van zout, suiker, papyrus, koffie, katoen, tin en honing heeft volgens de kunstenares gewoontes veranderd maar ook veel lijden veroorzaakt en de aarde uitgeput. “Handelaars denken meestal aan het goed van een land en niet van de wereld” stelt ze.

Anna Boghiguian The Salt Traders: Zout, hout en zeilen – Foto Dirk Pauwels

Dat wordt geïllustreerd door The Salt Traders, een indrukwekkende installatie in de achterste, met licht overgoten, zaal. We worden weggeblazen door een beschilderd scheepszeil, houten stukken schip en zout. “Vanwege het zout zijn er veel havens aangelegd, is de manier van leven ingrijpend veranderd, groeide de visserij enorm en vonden er vele revoluties plaats,” benadrukt Boghiguian, “zouthandel heeft de eetgewoontes van de wereld veranderd. Voordien konden mensen immers geen voedsel bewaren. Zout is het brood van het leven.”

De link tussen handel, uitbuiting, slavernij en geweld wordt ook gelegd in de (door de kunstenares gekleurde) zalen waar katoen aan bod komt (de witte zaal A Short History, de rode Promenade dans l’inconscient en de groene Woven Winds). “Anna ziet de tentoonstelling als een groot geheel omdat je alles op een of andere manier op elkaar kan betrekken,” zegt Hoste, “alles gaat bij haar van microniveau naar macroniveau. Elke tekening is sowieso al een wereld op zich en haar interpretatie op een blad papier. Je kan dat dan telkens vertalen naar de grotere niveaus.

Anna Boghiguian Promenade dans l’inconscient: Een trip door Nîmes, de tijd en het onderbewustzijn – Foto Dirk Pauwels

In de eerste drie ruimtes heb je de katoenindustrie met haar linken over de hele wereld. Je hebt Nîmes, het Zuiden van de Verenigde Staten waar Gent tot begin van de twintigste eeuw zijn katoenwol ook aankocht en transporteerde van de VS naar hier. Waardoor de namen van de Gentse textielfabrieken – Texas, Galveston – refereren aan plaatsen waar die katoenwol vandaan kwam. Anna wilde ook de link leggen met Congo en de plantages die er na de Eerste Wereldoorlog zijn opgezet en leidden tot monopolie vorming.”

Geëngageerde kunst

Anna Boghiguians artistieke visie is sterk maatschappijkritisch. Haar politiek engagement is voelbaar. Maar “het is geen sloganeske kunst of kunst die oproept tot actie,” stelt Hoste, “haar werken zetten de kijker wel constant aan het denken.” Tegelijk roepen ze ook een emotionele reactie op. “Het is werk dat je op heel veel verschillende manieren kan bekijken en begrijpen,” aldus Hoste, “waar telkens een verhaal achter ligt. Bij elke installatie voegden we een tekst toe met historische feiten waarop Anna zich baseerde. Zo krijgen de bezoekers een toegangspoort.”

Anna Boghiguian In the World, East and West, North and South; Hitchcock & Gandhi – Foto Ivo De Kock

“The times have changed” lezen we in een collage waar een op zijn uurwerk wijzende Alfred Hitchcock naast twee Gandhi’s staat. Het is een van de surrealistische collages van Anna Boghiguian die beeldmateriaal uit de massamedia recycleert om een vaak apocalyptisch wereldbeeld te schetsen. Met o.m. Donald Trump, grote spinnen, Amerikaanse Vietnam helikopters, gorilla’s, Poetin, en het duo Thatcher-Pinochet. Kaders netjes in een groot kader. Absurd. Associatief. Adembenemend. Akelig.

In fel contrast met een zaal waar een rozenperk knipoogt naar de rozentuin 100 meter verder in het Citadelpark. Sprookjesachtig. Wonderlijk. Betoverend. Heerlijk geurend. Maar opnieuw is het engagement en de link tussen het persoonlijke en het politieke nooit ver weg. Twee portretten van gesluierde vrouwen in Egypte staan volgens Hoste “symbool voor vrouwen in Egypte binnen de islamitische cultuur die gedwongen zijn zichzelf vooral intern te ontwikkelen en eigenlijk de tuinen in zichzelf te laten bloeien en ontwikkelen.”

Anna Boghiguian Gardens of Egypt: Rozen op doek en rozenstruikjes met zicht op het Gentse Citadelpark – Foto Dirk Pauwels

Zintuiglijke ervaring

A Short Long History wil een zintuiglijke ervaring zijn. We kijken naar vormen, naar figuren, naar kleuren, naar botsende  materies terwijl onze blik beïnvloed wordt door het contrast tussen licht en donker en de zorgvuldige compositie van de ruimtes. Maar we kunnen ook ruiken. De bloemen maar ook de honing van het uit honinggraten opgebouwde Good Alianore is Coming.  Een installatie waarin een schilderij van een reusachtig oor hangt, Mapping the Ear. “Dit schilderij van het oor is geïnspireerd op mijn oor aangezien ik niet zo goed hoor,” zegt Boghiguian in een video interview, “het oor hier is het sociale oor, de tekening bestaat uit was en acryl en gaat over het sociale oor en over hoe het oor je sociale geheugen creëert en beïnvloedt, (…) over hoe het oor een prikkeldraad wordt die je soms, in een sociale situatie, scheidt van anderen.”

Via de geur komt Boghiguian ook uit bij de natuur, bij honing als essentieel levensmiddel en bij respect voor het ecologisch evenwicht. We denken aan de harmonie tussen mens en bijen die in de Macedonische documentaire Honeyland (https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2020/08/18/honeyland-de-strijd-tegen-roofbouw/) wordt bepleit maar volgens Hoste legt de kunstenares “ook de link legt met de cultuur van de bijen, met de bijenmaatschappij waar een heel complexe sociale structuur is, waar al die bijen op een heel complexe manier onderlinge afspraken maken en werken terwijl de bijenkoningin als een soort autoritaire leider fungeert.” Maar protest, verlangen naar vrijheid, rebellie, opstand zijn nooit ver weg bij Boghiguian. Onderdrukking en revolutie zijn innig verstrengeld bij een Armeens-Egyptische kunstenares bij wie de Arabische lente een diepe indruk naliet.

Anna Boghiguian Good Alianore is Coming: Honinggraten & Hout. Foto Dirk Pauwels

Op weg naar de permanente collectie

Tinnen figuren die via een houten ladder via een dakraam willen ontsnappen, een groot beschilderd honderd jaar oud zeil, kleurrijke cut-outs, contrastrijke schetsen, honinggraten, een eclectische verzameling fotokaders, spookachtige beelden, schetsboeken vol kleine en grote taferelen, geplante rozen die dialogeren met geschilderde exemplaren,… Het universum van Anna Boghiguian is uniek en levendig, haar tentoonstelling blijft nazinderen. De expo Anna Boghiguian A Short Long History loopt nog tot 2 mei maar daar blijft het niet bij. Het S.M.A.K. hoopt immers om Boghihuians Gentse werk op te kunnen nemen in haar permanente collectie.

Anna Boghiguian A Tin Drum that has Forgotten its own Rhythm: Tinnen knipselfiguren uit Cornwall – Foto Dirk Pauwels

“Normaal gezien gaat dat ook gebeuren,” zegt Ann Hoste, “dat is voor het S.M.A.K. een unieke gelegenheid want je hebt niet te vaak kunstenaars over de vloer die werken rond een lokale context en bovendien het internationale kunstlandschap mee uittekenen.” Het DNA van het S.M.A.K., een persoonlijke relatie opbouwen met kunstenaars, wierp hierbij vruchten af. Andermaal. Gelukkig. “Een dergelijk werk aan de marktprijs aankopen zit er voor een op internationale schaal klein museum als het S.M.A.K. niet in,” erkent Hoste, “we mogen blij zijn dat Anna Boghihuian bereid was tot, financiële, toegevingen om haar werk in Gent te houden.” Een boost voor het museum en de kunstliefhebber.

Quotes Ann Hoste uit interview, 10 februari 2021, Gent

Quotes Anna Boghiguian uit CloseUp video interviews op www.smak.be

Foto’s van Dirk Pauwels, Stien Bekaert & Ivo De Kock

Anna Boghiguian – A Short Long History, Curator Ann Hoste, tentoonstelling loopt nog tot 2 mei 2021, S.M.A.K., Jan Hoetplein 1, Gent, info www.smak.be

Er is een ontdekkingstocht voor kinderen. En een lesmap voor het onderwijs.

Anna Boghiguian A Short Long History: Gent met zicht op de wereld – Foto Dirk Pauwels

BONUS BEZOEK: LE MUSEÉ ET SON DOUBLE 2020/2030

Geëngageerde (installatie)kunst zoals die Anna Boghiguian bevraagt de kunstliefhebber en museumbezoeker. Daarom past het om na een bezoek aan de A Short Long History expo even in de Le Musée et son Double 2020/2030 zaal binnen te springen waar de vraag gesteld wordt of een dubbel museum mogelijk toekomst biedt voor het uit zijn voegen barstend S.M.A.K.. Of de historische Floraliënhal overspannende ‘accolade’ tussen twee museum volumes die architectuurkantoor CRIT voorstelt een meerwaarde kan zijn voor het S.M.A.K. van 2030 (lees: morgen) en voor een de laatste jaren tot decor van congrescentrum ICC gereduceerde Citadelpark? Food for thought alleszins. Naast een maquette van het speculatief architectonisch museummodel lopen er video interviews met artistiek directeur Philippe Van Cauteren, architect (en voormalig Vlaams Bouwmeester) Peter Swinnen en kunstenares Berlinde De Bruyckere.