Overzicht van de politieke en sociale situatie in Guatemala de afgelopen 10 jaar
De effecten van de politieke en sociale instabiliteit in Centraal-Amerika worden zichtbaar in de migratiecrisis. Jasper Rommel geeft per land een analyse van het afgelopen decennium. Vandaag deel 1: Guatemala.
In 2008 surft Guatemala voorzichtig mee op de rode golf die Latijns-Amerika overspoelde. Niet dat Álvaro Colom met zijn Unidad Nacional de Esperanza (UNE) voor een echte verandering staat. Met een verkiezingsprogramma dat ergens tussen centrumrechts en centrumlinks schommelde en ook met een aantal ex-legergeneraals in de partijrangen, was het duidelijk dat een grote omwenteling niet voor morgen zou zijn. Toch zouden de oligarchie en de militaire top – die in de jaren ’80 een genocide pleegden op de inheemse bevolking – de regering Colom vier jaar lang stokken in de wielen steken. Zij werden voor het eerst in vijftig jaar geconfronteerd met een regering die ze niet helemaal in de hand hadden en die met overheidscontracten eerder de nieuwe ondernemersklasse bevoordeelt dan de traditionele rijken. De beperkte sociale maatregelen voor de armen – zoals het uitdelen van voedselpakketten en schooluniformen – zijn ook een doorn in het oog, vooral omdat men schrik heeft dat dit zou leiden tot verdere eisen.
Wat wel structurele verandering brengt in die periode, is de pas opgerichte Internationale Commissie tegen de Straffeloosheid in Guatemala (CICIG). Deze VN-commissie krijgt van de regering Colom de volle steun om politie en justitie te helpen in het blootleggen van criminele netwerken die het land – inclusief de overheidsinstellingen – controleren. Cruciaal daarbij is de aanstelling van Claudia Paz y Paz als nieuw hoofd van het Openbaar Ministerie. Niet zozeer omdat ze de eerste vrouw in die positie is, wel omdat voor het eerst de hoofdaanklager geen stroman is van de ex-genocidairen. Paz y Paz, met een achtergrond bij mensenrechten ngo’s, legt samen met de CICIG corruptienetwerken bloot waarbij politici en machtige ondernemers betrokken zijn. De elites daveren.
Bovendien doet ze wat niemand in Guatemala eerder had gedurfd: onderzoek voeren naar de mensenrechtenschendingen tijdens de burgeroorlog, specifiek naar de massaslachtingen door het leger in de jaren ’80. Dit leidt tot de veroordeling voor genocide en misdaden tegen de mensheid van dictator Efraín Rios Montt, die begin jaren ’80 massaslachtingen op de inheemse bevolking pleegde, met medeweten van de Verenigde Staten. Een veroordeling die tien dagen later teniet zou worden gedaan door het grondwettelijk hof, dat nog steeds aan de leiband loopt van de oude krachten. Haar moed en haar juridisch pionierswerk leveren Claudia Paz y Paz een nobelprijsnominatie voor de vrede op, maar in eigen land ook doodsbedreigingen en een vervroegd einde van haar mandaat. Wanneer haar persoonlijke beveiliging wordt afgeschaft door de volgende president, vluchtte ze met haar gezin het land uit. De prijs die ze betaalt is een leven in ballingschap buiten Guatemala.
Ondertussen was de populariteit van de regering Colom tot een dieptepunt gezakt. Het marageweld was geëxplodeerd en daarmee gepaard de moordcijfers. De bevolking in de arme buitenwijken van de grootsteden – in de eerste plaats de hoofdstad Guatemala City – leefden onder de bendeterreur. Afpersingen zijn dagelijkse kost. De kleine handelaars, taxichauffeurs en buschauffeurs die de zogenaamde ‘mara taks’ weigeren te betalen, worden brutaal vermoord. De situatie loopt totaal uit de hand. Daardoor wint in 2011 de kandidaat van de ‘harde hand’, Otto Perez Molina, de presidentsverkiezingen met de belofte om paal en perk te stellen aan de bendecriminaliteit.
Perez Molina is een ex-legergeneraal die tijdens de burgeroorlog aan het hoofd stond van de troepen in de regio Ixil, waar het leger zich aan enorme wreedheden schuldig maakte. Zijn Partido Patriota bestaat uit het old boys netwerk van oligarchen en militairen. De elite haalt opgelucht adem en wil stap voor stap het staatsapparaat terug ‘zuiveren’ van lastige elementen. Het is de regering Perez Molina die in 2014 Claudia Paz y Paz aan de kant schuift en vervangt door Thelma Aldana. Opnieuw een vrouw, maar met een veel ‘neutraler’ profiel. Toch zou Aldana zich snel ontpoppen tot een betrouwbare partner van de CICIG en het werk van haar voorgangster onverminderd voortzetten. In 2015 legt ze een bom onder de regering. De zaak la linea legt een corruptienetwerk bloot waarbij de president zelf en vicepresidente Baldetti rechtstreeks betrokken zijn.
Sinds het vredesakkoord van ’96 kent Guatemala nauwelijks tot geen massaprotesten. Het lijkt wel alsof de bevolking onverschillig is tegenover zoveel armoede, geweld en corruptie. Maar schijn bedriegt. Na het bekendmaken van la linea ontploft het land. Wekenlange protesten leiden niet alleen tot het ontslag van het presidentiële duo, maar ook tot de arrestatie van Molina en Baldetti. Voor het eerst in de geschiedenis van Latijns-Amerika belandt een zittend president achter tralies en dat in het land met wellicht één van de zwakste justitiesystemen van het continent.
De geloofwaardigheid van de traditionele partijen en kandidaten ligt aan diggelen. Vrijwel zonder uitzondering krijgen ze te maken met strafrechtelijke onderzoeken voor corruptie, fraude en/of connectie met drugsmaffia. Bij de daaropvolgende presidentsverkiezingen is het dan ook een politieke outsider waar iedereen de hoop op vestigt: televisiekomiek Jimmy Morales. Onderzoeksjournalisten wijzen erop dat Morales een wolf in schaapsvacht is die aangestuurd wordt door ex-militairen en de uiterst conservatieve en rechtse evangelische beweging. Maar die stemmen krijgen geen gehoor. Met zijn slogan ‘noch corrupt, noch een dief’ krijgt hij de bevolking op zijn hand en boekt hij een verpletterende verkiezingsoverwinning. Guatemala valt van de regen in de drup.
Waar Perez Molina niet in slaagt, lukt Morales wel. Stap per stap verwerft hij terug de volledige controle over de overheidsinstituties. Het politiearchief – dat onder Colom publiek toegankelijk was gemaakt – wordt opnieuw gesloten. Onderzoek naar misdaden tijdens de burgeroorlog wordt zo bijna onmogelijk gemaakt. In het parlement wordt een wet gestemd die het onmogelijk maakt om politici nog te vervolgen voor corruptie, wat Morales – die zelf samen met familieleden genoemd wordt in corruptiezaken – bijzonder goed uitkomt. In Guatemala krijgt de wet de bijnaam ‘Pact der Corrupten’. En als klap op de vuurpijl wordt de directeur van het CICIG het land uitgezet en de werking stopgezet.
Trocaire / CAFCA archive
Bij de presidentsverkiezingen vorig jaar werd de populaire Thelma Aldana geweerd als kandidate. Het grootste gevaar voor de elites was hiermee geweken en zo kon Giammattei winnen, die gelinkt wordt aan de drugsmaffia, het grootkapitaal en het leger. Ondertussen benoemde Giammattei de ex-voorzitter van het CACIF – de tegenhanger van het Belgische VBO –tot minister van economie en de ex directeur van een mijnmultinational tot minister van milieu. De greep van de traditionele elites op het land is terug steviger dan ooit.
In 2019 staat Guatemala tussen de vijf meest corrupte landen van het continent volgens de ‘Corruption Perceptions Index’ van Transparency International. Overigens, in diezelfde top vijf vinden we ook Honduras en Nicaragua terug. Centraal-Amerika is mooi vertegenwoordigd. Ondertussen is in Guatemala één kind op twee chronisch ondervoed en staat daarmee op gelijke voet met Yemen. In Latijns-Amerika neemt Guatemala dan ook de eerste plaats in de ranking en en doet het dubbel zo slecht als de tweede in rij. Volgens UNICEF zijn Guatemalaanse kinderen de zesde meest ondervoede ter wereld. Guatemala kampt met de gevolgen van klimaatverandering, droogte en mislukte oogsten. De werkloosheidsgraad is één van de laagste van het continent, maar de reden daarvoor is dat zowat iedereen het opgegeven heeft om werk te vinden in de formele sector. Die verdwijnen dan ook uit de statistieken. Zo kunnen we nog even doorgaan, maar de trieste realiteit is dat alles erop wijst dat er ook de volgende vier jaar op weinig politieke daadkracht mogen rekenen om die problemen aan te pakken, integendeel. De uitweg uit de crisis? Voor vele Guatemalanen zal dit de risicovolle tocht naar de Verenigde Staten blijven.
Een lichtpuntje zijn de verrassende resultaten van de linkse kandidaten bij de vorige presidentsverkiezingen. Thelma Cabrera, inheemse kandidate van de boerenbeweging en Manuel Villacorta van het linkse WINAQ haalden samen meer stemmen dan de nummer twee in de eerst ronde… Giammattei. Voor het eerst doen kandidaten met een uitgesproken links profiel het zo goed in een verkiezing en scoren ze zowel in de steden als op het platteland. Hopelijk geeft dat de sociale bewegingen en de linkse partijen de nodige energie om de komende jaren zowel de broodnodige strijd te organiseren tegen neoliberale, rechtse, autoritaire regering als aan de uitbouw van een politiek alternatief die Guatemala terug uit de spiraal van geweld, corruptie en armoede kan halen.
Auteur: Jasper Rommel
