Zal ik me eens aanstellen als zo’n intellectueel die graag uitpakt met een indrukwekkend lijstje van de boeken die hij heeft gelezen – of op zijn minst doorbladerd heeft? Publicaties die bedoeld zijn voor mensen met een hoog IQ waartoe hij uiteraard ook zichzelf rekent.

Nee, dat is mijn stijl niet. Niettemin wil ik de lectuur aanbevelen van de Indische econoom/filosoof/ethicus Amartya Sen (1933). Er is nu een slechte want te intellectualistische Nederlandse vertaling beschikbaar van zijn ‘The Idea of Justice’, dat wordt beschouwd als zijn magnum opus.

Het gaat over het ‘sprookje’ van wijlen Herman De Coninck uit zijn eerste dichtbundel ‘De Lenige Liefde’: “Er was eens een man die altijd rechtvaardig was.” (België was trouwens bij verschijnen van de oorspronkelijk Engelstalige versie niet ver weg. Op de achterflap staat een verwijzing naar onze landgenoot Philippe Van Parijs, als politiek filosoof verbonden aan de UCL en zoveel meer.)

Habbekrats 

Het heeft lang geduurd vooraleer een Nederlandse vertaling van dat moeilijke boek van Sen beschikbaar was. Zelf kocht ik de oorspronkelijke editie begin 2010 in een gaanderij op Connaught Place, een chique buurt in het centrum van New Delhi. ‘Sen’ lag er tussen talloze boeken – ondermeer Hitlers ‘Mijn Kamp’ wat overigens in Indische boekenstalletjes geen uitzondering is – die op een gewoon beddenlaken lagen dat simpelweg over het trottoir was uitgespreid.

Het boek kostte slechts een habbekrats, althans naar euromaatstaven. De verkoper zelf was maar al te blij met mijn aankoop. Met het percentje rupies dat hij eraan verdiende, kon hij vrouw en kinderen ongetwijfeld een copieuse thali aanbieden, dat heerlijke gerecht voor de weinig bemiddelde Indiër. Want Indië blijft ondanks alle opgepepte retoriek over ‘aanstormende economische grootmacht’ een land waar de tegenstellingen tussen arm en rijk nog altijd hoogtij viert.

India is nog lang geen rechtvaardige samenleving met gelijke kansen voor iedereen – de maatschappelijke context van de geschriften van Sen. Rechtvaardigheid, daarover gaat het in dit boek. Sen formuleert er zijn kritische bedenkingen in over de opvattingen van de Amerikaanse politiek filosoof John Rawls (1921-2002) over wat een rechtvaardige samenleving zou moeten zijn. Beiden hebben elkaar overigens goed gekend.

Ondanks het feit dat wij met zijn allen alle belang hebben bij een rechtvaardig samenleven, is het boek helaas voer voor geletterde mensen. Een knoest die je niet op één, twee, drie uit leest. Terwijl Rawls eigenlijk puur theoretisch argumenteerde over een rechtvaardige maatschappij, is Sen meer op de dagdagelijkse praktijk gericht. Ik vermeld enkele thema’s uit het boek van Sen, dat de kenmerken van een diepgravende encyclopedie van het denken over ons samenleven heeft.

Vergeten sanskriet

In mijn Engelstalige versie van het boek had ik destijds al de pagina’s aangemerkt die mij bijzonder intrigeerden. Deze passages staat in de Nederlandse vertaling op pagina 56 en volgende. Het gaat hem om de verwijzing naar twee begrippen uit de welhaast vergeten klassieke Sanskriet-literatuur: niti en nyaya. Een verwijzing waarmee Sen overigens onze Westerse intellectuele arrogantie zeer sterk relativeert.

Beide begrippen betekenen ‘rechtvaardigheid’. Niti verwijst naar rechtvaardige regelgeving en bestuursvormen. Nyaya verwijst naar de weg die leidt naar een rechtvaardiger samenleving, naar concrete resultaten. Want men kan over rechtvaardigheid prachtige theorieën ontwikkelen zoals Rawls.

Maar waar het volgens Sen in de allereerste plaats op aankomt, is “de levensomstandigheden van de bevolking verbeteren”, zoals hij naar aanleiding van het ontvangen van de Nobelprijs voor Economie in 1998 stelde. Die kreeg hij voor zijn bijdragen aan de welvaartseconomie, in het bijzonder voor zijn werk over honger, ontwikkelingseconomie, welvaartstheorie, politieke filosofie, de drijvende krachten achter armoede en de ongelijkheid tussen man en vrouw.

Zijn werk is veelvuldig vertaald. Sen is bovendien actief betrokken bij een aantal projecten die bijdragen tot rechtvaardigheid. Niti en Nyana.: “Het contrast tussen een regelgerichte en een realisatiegerichte opvatting over rechtvaardigheid”, zoals Sen het gevat samenvat. We kunnen een goedbedoelde regelgeving uitvaardigen, maar dat is nog geen garantie voor een meer rechtvaardige samenleving. Sen schrijft over “de verschillende manieren waarop mensen hun leven kunnen leiden onder de invloed van instituties, maar ook onder de invloed van hun feitelijk gedrag, sociale interactie en andere betekenisvolle factoren.

Dit boek staat in deze alternatieve traditie.“ Haalde ook Karl Marx zijn mosterd in de welhaast vergeten klassieke Sankriet-literatuur toen hij stelde dat het er voor filosofen niet echt op aankomt de wereld te begrijpen, maar te veranderen? Dat weet ik niet. Wel dat Marx van groot belang is geweest voor de ontwikkeling van Sens opvattingen, die langsom en terecht meer belangstelling genieten.

Rationele egoïst = sociale imbeciel

Ook Adam Smith is voor Sen van grote invloed geweest. Smith is naar bekend de lievelingsauteur van liberalen. Hij wordt door hen geprezen als de grondlegger van de moderne economische wetenschappen, die als verantwoording dienen voor hun handelen. Maar Sen stelt: “Smith wordt vaak ten onrechte gehouden voor een aanhanger van de veronderstelling dat de mens, als homo economicus, uitsluitend op zijn eigenbelang uit is.

In feite wijdde Smith een uitvoerig betoog aan de grenzen die aan deze veronderstelling.” Sen is trouwens niet de enige die de aanhangers van die liberale relikwie terecht wijst. Volgens de door liberalen zeer gekoesterde interpretatie van Smith draagt het streven naar eigen belang van de rationele egoïst/sociale imbeciel – de woorden zijn van Sen zelf – bij tot het algemeen belang dankzij het hocuspocus van een onzichtbare hand op de vrije markt terwijl overheidsbemoeienissen uit den boze zijn.

Sen toont evenwel met rake argumenten aan dat dit een fabeltje is, een totaal verkeerde lezing van Smith. Hij zet liberale bollebozen en politici in hun hemd. Sinds 2008 weten we inderdaad beter. Het is almaar duidelijker dat uitgerekend het tekort aan degelijke wet- en regelgeving, hoe goedbedoeld ook, de deur heeft geopend voor witteboordenplundering en andere vormen van financïeel bedrog die naar een gigantische crisis hebben geleid.

Wij raden overigens ook de lectuur aan van Sen zijn visie ter zake. www.mejudice.nl/artikelen/dztail/kapitalisme-na-de-crisis

Amartya Sen, ‘Het idee van rechtvaardigheid’, Lemniscaat, 2013, € 49,95