Het leek mij logisch. Eenmaal de ogen geopend voor de beladen kolonialistische erfenis van een van de meest populaire tradities in onze streken zouden de meeste mensen inzien dat we deze perfect kunnen aanpassen aan het hier en nu. Zo is dat doorheen de geschiedenis ontelbare malen gebeurd. Denk maar aan pakweg het homohuwelijk of het vrouwenstemrecht. Want ja, ook ondergetekenden zagen ooit geen graten in Zwarte Piet. Er bestaat zoiets als voortschrijdend inzicht, daar hoeven we niet gegeneerd over te doen. De beerput aan emotionele stuiptrekkingen die door dit debat werd geopend, is echter markant. Waar komen al die heftige en schijnbaar onredelijke reacties plots vandaan?
Nu is het wel zo dat het debat over Zwarte Piet op een wat ongelukkige manier in België terechtkwam. De uitspraken van Verene Shepherd kunnen gemakkelijk weggeveegd worden als externe kritiek geuit door iemand die de lokale situatie niet goed vat. In Nederland daarentegen wordt al jaren intern (zij het vaak op kleine schaal) het gesprek over deze traditie aangegaan.(1) Toch lijken de viscerale standpunten ook daar het debat te domineren.(2)
Een goed voorbeeld is de tentoonstelling ‘Be(com)ing Dutch’ die in 2008 in het Van Abbemuseum in Eindhoven gehouden werd. De curatoren kregen een storm van (doods)bedreigingen over zich heen naar aanleiding van een performance rond Zwarte Piet. Een deel van het programma moest uit veiligheidsoverwegingen geannuleerd worden.(3) Of nog, de seksistische en racistische reacties die zangeres Anouk te verduren kreeg toen ze haar steun uitte voor de Regenboogpieten.(4) Wie kritiek uit op Zwarte Piet wordt ook in deze gevallen blijkbaar als extern aan de Nederlandse samenleving ervaren.
Geen oren naar kritiek
Wie geen oren heeft naar bedenkingen over de Sinterklaastraditie valt meestal binnen één van de volgende posities. Een pijnlijk aantal mensen houdt er openlijk racistische meningen op na. De grote meerderheid doet dat echter niet maar hanteert (een combinatie van) deze standpunten. Er is het argument ‘maar ik ben geen racist dus iets waar ik achter sta, kan niet racistisch zijn’. Helaas bestaat er zoiets als implicit bias.(5) Het is niet omdat je bewust tegen racisme bent dat je onbewust geen racistische daden kan stellen. Veel voorkomend is ook een ontkenningsreflex. Een zeer duidelijke iconografische traditie en historische realiteit negeren omdat het geruststellender is te geloven in de magische kracht van schoorstenen om blanke mannen rode lippen en kroeshaar te geven.(6)
Daarnaast hoorden we ook vaak ‘de stem der rede.’ Zwarte Piet is volgens deze stem slechts een lachwekkend detail. Kunnen we ons niet beter zorgen maken over structureel racisme op de arbeidsmarkt of de burgerslachtoffers in Syrië? De cruciale vraag blijft hierbij natuurlijk: als het maar om een detail zonder belang gaat… waarom introduceren we dan niet eventjes een Regenboogpiet of eentje met wat zwarte roetstrepen en spreken we er verder niet meer over? Zwarte Piet is immers ook maar een vrij recente toevoeging aan de Sinterklaastraditie, als we de meeste bronnen mogen geloven.(7)
Een van de meest voorkomende reacties is die waarbij blanke Belgen of Nederlanders een slachtofferrol aannemen. Hierbij wordt geklaagd over het feit dat er ons ‘van alles wordt afgenomen’. Een dame in het publiek van het ‘Zwarte Piet, yes or no’ debat verwoordt deze zorg perfect:
We hebben nog een heel klein beetje eigen traditie, of dat fout of goed is, is dan buiten discussie, maar het gaat er meer om… Er wordt ons iets afgenomen.
In plaats van deze laatste reactie van tafel te vegen als irrationeel en conservatief willen hem graag aangrijpen om op zoek te gaan naar de oorzaak van zoveel gekwetstheid en onbegrip.
Dan toch een logische respons?
Een eerste onderstroom die de heftigheid van het onderwerp tekent, lijkt te maken te hebben met een breder debat over onze koloniale erfenis en wat we daar precies mee aan moeten.(8) België is nooit een diepgaand samenlevingsgesprek aangegaan over zijn koloniaal verleden en daar voelen we op allerlei manieren de gevolgen van. Dit debat moet er komen, dat staat buiten kijf. Een culturele dekolonisatie zal gepaard moeten gaan met de bevraging van privileges en structureel racisme. Zoals de Nederlandse professor Gender and Ethnicity Gloria Wekker opmerkte in een publiek gesprek over Zwarte Piet:
Hoe kan iemand in Nederland denken dat vierhonderd jaar slavernij en kolonialisme géén sporen zouden hebben achtergelaten, niet alleen bij diegenen die zwart zijn, maar ook bij de witte bevolking die nog grotendeels in de fase van de ontkenning verkeert. Alsof er nog steeds moet worden beweerd: jawel, wij waren wel kolonialen, maar wij waren hele goede, hele aardige kolonialen. Geen racisten, hoor. Erkennen dat dat anders ligt zou het ideologische bouwwerk, ‘in Nederland is iedereen gelijk, dat hebben we afgesproken’ aan het wankelen brengen.(9)
Maar er zit ook een andere onderstroom in de meer defensieve reacties. Om deze te kunnen zien, is het belangrijk een stap achteruit te zetten en de gehele discussie in een bredere context te plaatsen: het verlies aan cultuur en traditie in de westerse samenleving. Net daarom mag er niet geraakt worden aan dit volksfeest en lijkt verandering, hoe logisch de argumenten ervoor ook zijn, een ondenkbare piste. Want ja, we zijn de voorbije jaren heel wat verhalen en tradities kwijtgespeeld. Onze pijlen op een geëtniciseerde ander richten, is echter zowat het slechtste wat we kunnen doen. In plaats van krampachtig vast te houden aan een blank privilege om te bepalen wat publiek bespreekbaar is, kunnen we beter inzien wie er echt belang heeft bij het aan de haal gaan met de waardevolle aspecten van tradities en verhalen.
Nood aan context: De afbraak van het narratief
In de afgelopen eeuw werd de West-Europese samenleving geconfronteerd met een sterk toegenomen secularisering. Waar vroeger bijna elk individu ten rade ging bij een afgezant van Onze-Lieve-Heer, heeft men nu nog amper vertrouwen in zijn boodschap. Het pro van deze omkering ligt natuurlijk in het loskomen van het keurslijf van de kerk. Het nieuwe verhaal moest er één worden van geloof in de democratie en de antwoorden van de wetenschappelijke wereld. Het nieuwe credo werd vrijheid en keuze.
Nu, enkele decennia later, komen de nadelen van de ontkerkelijking naar voren. Waar vroeger een vaste traditie, hoewel archaïsch, onze gedragingen betekenis en structuur gaf, worden we vandaag als maatschappij geconfronteerd met een gebrek aan culturele ondersteuning. De ondraaglijke lichtheid van het bestaan werd herontdekt toen plechtige communie lentefeest werd, met veel van de hedendaagse zin- en doelloosheid tot gevolg.
De overtuiging dat de politiek dit hiaat zou kunnen invullen, is in de tussentijd op sterven na dood. De ellenlange regeringsonderhandelingen en de gestage wildgroei aan partijen doorprikten de illusie van een werkbaar systeem. De wetenschap is het niet veel beter vergaan. Zo is het duidelijk dat de medische specialist vandaag de dag niet meer de autoriteitspositie van ‘meneer doktoor’ bekleedt. Er is altijd wel een website, goeroe of wetenschappelijk artikel te vinden dat de medische mening tegenspreekt en de geloofwaardigheid van de specialist in vraag stelt.
Wat dan wel? Wie slaagde er in om op omgekeerd evenredig wijze de plaats van kerk, staat en universiteit in te nemen? Het neoliberalisme. Dit systeem reduceerde de net bekomen existentiële keuzevrijheid tot een consumentenkeuze. Alles valt te kopen, desnoods op afbetaling. Zingeving is slechts een kwestie van het juiste, het beste, het mooiste kopen en dat liefst zo snel mogelijk. Op deze manier werden en worden steeds meer bestaande culturele rituelen en tradities omgevormd tot kooporgieën. Praat maar eens met wie rond 5 december een speelgoedwinkel buitenstapt waar het benodigde plastiek niet meer voorradig bleek. Uitverkocht is het nieuwe verbannen.
Een conservatief antwoord?
Hier wordt ook meteen blootgelegd waar rechtse en conservatieve partijen hun kracht halen. Het lijkt inderdaad een bijna logische keuze om dan maar terug te keren naar de beperkte en gestructureerde logica van de kerk en het patriarchaal systeem. Vroeger was dan wel niet alles beter maar er was tenminste nog geen sprake van een depressie- en burnoutepidemie. De aantrekkingskracht ligt hem in het feit dat de de ouderwetse antwoorden een terugkeer voorstellen naar een ankerpunt dat ooit heeft gewerkt. Maar helaas, om in onze multiculturele samenleving terug te willen naar hoe het vroeger was, zou er een soort van omgekeerde immigratie moeten plaatsvinden. In de realiteit is zoiets natuurlijk onmogelijk en wordt dit sentiment vervangen door racisme en in sommige gevallen haat. (10)
De terugkeer van het verdrongene
En daarmee zijn we terug bij Zwarte Piet aanbeland. Het Sinterklaasfeest is één van de weinige tradities die tot op vandaag de dag vrij intens doorleven. Wanneer een als extern aangevoelde ‘zij’ dan vragen om ‘onze’ traditie verder aan te passen, leidt dit tot de waaier aan afwijzende reacties die we overal horen, vaak zelfs los van politieke achtergrond. De oplossing voor de Zwarte Piet discussie situeert zich in de gemiste kans. In die opening van de keuzevrijheid die er wel degelijk even is geweest. Om een samenleving te creëren die voor alle leden ervan werkt, moet de figuur van Zwarte Piet langzaam maar zeker veranderen. Kwaadheid en frustratie kunnen we beter opsparen voor een vijand waar we allemaal van zouden moeten wakker liggen. De neoliberale markt die deze feestdag reeds jaren geleden heeft ontnomen aan de mensen. Wie zingt er nog sinterklaasliedjes, leest verhalen of gedichten over de goedheilig man, wie knutselt er cadeautjes? Wie heeft daar nog tijd voor als de winkels al sluiten om 18u?
De verborgen vijand in dit verhaal, de reden waarom er zo paniekerig gereageerd wordt, situeert zich in het verlies aan mondelinge overlevering. Aan een steeds kleinere narratieve context waarin ouders hun kind kunnen opvoeden en waarop een moderne samenleving kan uitgedacht worden. Kinderen hebben vaak geen boodschap aan de discussie of ze nu een Zwarte of een Regenboogpiet zullen ontmoeten. Zij vragen zich enkel af of de Sint nog dezelfde hoeveelheid speelgoed zal brengen. Wat mensen bezorgd zou moeten maken om de toekomst van hun kinderen en de cultuur die voor hen achterblijft, klopt niet zachtjes op het raam, maar slaat vanuit alle mediadragers.
De weg naar het veranderen van tradities is niet eenvoudig of voor de hand liggend maar deze kan met de nodige voorzichtigheid toch afgelegd worden. Wij hebben nood aan tradities. ‘Wij’ is echter geen synoniem van ‘blanke homo universalis’ maar staat voor mensen met alle mogelijke etnische achtergronden, vanuit verschillende sociale klassen, van alle leeftijden, seksualiteiten en genders, met of zonder handicap. Laten we dus verder kijken dan Zwarte Piet en samen werken aan betekenisvolle narratieven voor deze tijden die niet zomaar opgeslokt kunnen worden door het neoliberalisme. Laten we naast kritische zelfbevraging ook de stap zetten naar de creatie van een alternatieve verbeelding.
Anaïs Van Ertvelde en Egon Van Ertvelde
Anaïs Van Ertvelde is historica en Nederlandstalige coördinator bij Sophie vzw, het Belgisch netwerk voor genderstudies. Egon Van Ertvelde is postgraduaatsstudent psychologie.
(1) http://www.groene.nl/artikel/143126
(2) Een mooi overzicht van verschillende recente opiniestukken uit België en Nederland verscheen al eerder op de DeWereldMorgen.be: https://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/10/27/tussen-dekolonisatie-en-gesundes-volksempfinden-de-zwarte-piet-controverse-doorg
(3) Zie: http://www.youtube.com/watch?v=xqowU6_MDCE#t=39 voor het debat ‘Zwarte Piet, yes or no’ dat plaatsvond naar aanleiding van het voorval. Idem voor de documentaire ‘Read the masks. Tradition is not given’ over de performance van kunstenaars Annette Krauss en Petra Bauer: http://vimeo.com/53495267
(4) http://www.at5.nl/artikelen/114347/anouk-houdt-voet-bij-stuk-ik-ben-voor-gekleurde-pieten
(5) http://med.stanford.edu/diversity/FAQ_REDE.html
(7) http://www.meertens.knaw.nl/cms/en/nieuwsbriefteksten/nieuwsbriefuitgelicht/143677-de-oudst-bekende-naam-van-zwarte-piet-pieter-me-knecht-1850. Het uit 1850 daterende boekje van Jan Schenkman waarin Zwarte Piet voor het eerst figureert, vind je hier: http://www.dbnl.org/tekst/sche039stni01_01/
(8) Een artikel dat ingaat op deze eerste onderstroom verscheen eerder op DeWereldMorgen.be: https://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/11/13/van-zwarte-piet-naar-kuifje-en-leopold-culturele-dekolonisatie-broodnodig
(9) http://www.anjameulenbelt.nl/weblog/2013/11/16/racisme-en-het-einde-van-de-onschuld/#more-100363
(10) Een uitzondering hierop is waarschijnlijk ‘de stem der rede’. Deze aanhanger van het rationele Verlichtingsdenken grijpt niet terug naar een conservatief antwoord maar vindt het belang van rituelen waarschijnlijk gering.
