Alle vorige conflicten begonnen schijnbaar zonder afdoende reden. Algemeen werd aangenomen dat ze niet lang zouden duren. Aanvankelijk ging het grootste deel van de bevolking gewoon verder met zijn normale leven. Iedereen ging naar de winkel of naar de bioscoop, las kranten en vermeide zich op de pleinen met onderhoudende politieke keuvels en roddelpraatjes. Telkens als er zich lokaal een gewelddadig conflict voordeed, overheerste de mening dat het conflict ook lokaal zou worden opgelost. Zo dachten bijvoorbeeld maar weinig mensen (politici inbegrepen) dat de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) met zijn 500 000 doden de voorbode zou zijn van een nog groter conflict – de Tweede Wereldoorlog – hoewel alle voorwaarden daartoe aanwezig waren.

Al weten we dat de geschiedenis zich niet herhaalt, toch kan men zich geredelijk afvragen of de huidige oorlog tussen Rusland en Oekraïne niet de voorbode is van een nieuw, veel uitgebreider conflict.

Er zijn steeds meer tekenen aan de wand die aangeven dat een groter gevaar wel eens aan de horizon zou kunnen opdoemen

Er zijn steeds meer tekenen aan de wand die aangeven dat een groter gevaar wel eens aan de horizon zou kunnen opdoemen. Afgaande op de publieke opinie en het dominante politieke discours blijkt de aanwezigheid van dit gevaar uit twee tegengestelde symptomen. Aan de ene kant hebben de conservatieve politieke krachten niet alleen het ideologische initiatief, ze kunnen ook nog eens rekenen op een geprivilegieerde ontvangst in de media. Ze polariseren, stellen zich vijandig op tegen de complexe aard van een serene beschouwing, bedienen zich van zeer agressieve bewoordingen en doen een verhit appel aan de haat. Ze storen zich niet aan de inconsistentie van de criteria waarmee ze spreken over conflicten en dood (zoals het onderscheid tussen doden in Oekraïne en in Palestina). Ze schijnen evenmin last te ondervinden van de hypocrisie waarmee ze waarden aanhangen die ze zelf niet in praktijk brengen (ze doen een boekje open over de corruptie bij hun tegenstanders met de bedoeling de hunne aan het zicht te onttrekken).

Deze stroom van conservatieve zienswijzen vermengt zich hoe langer hoe meer met rechtse en uiterst rechtse standpunten, en de grootste dynamiek (gedoogde agressie) gaat uit van die laatste groep. Deze aanpak heeft als doel de idee van de te vernietigen vijand ingang te doen vinden. De vernietiging met woorden bereidt de publieke opinie voor op de daadwerkelijke vernietiging. Hoewel er in een democratie geen interne vijanden en nauwelijks tegenstanders zijn, wordt de oorlogslogica arglistig gericht op veronderstelde interne vijanden aan wie voor alles het zwijgen moet worden opgelegd. In de parlementen domineren de conservatieve krachten het politieke initiatief. Ondertussen tonen de linkse krachten zich gedesoriënteerd. Ze lopen verloren in ideologische labyrinten en raken maar niet wijs uit onpeilbare electorale berekeningen. Op even verlammende als onbegrijpelijke wijze schieten ze in het defensief.

Extreemrechts verdedigt het fascisme in naam van de democratie en de secretaris-generaal van de NAVO verdedigt de oorlog in naam van de vrede

Het doodsverlangen van Europa manifesteert zich op twee fronten: extreemrechts verdedigt het fascisme in naam van de democratie en de secretaris-generaal van de NAVO verdedigt de oorlog in naam van de vrede.

Maar het spook van een nog groter gevaar wordt aangegeven door een symptoom van tegengestelde aard. De meest aandachtige waarnemers zijn zich bewust van de boze geest die in de maatschappij rondwaart. Hun bekommernissen zijn verbazend genoeg dezelfde. Sinds kort kan ik me vinden in de analyses van commentatoren waarvan ik altijd dacht dat ze tot een andere politieke familie behoorden dan de mijne. Ik heb het over de teksten van José Pacheco Pereira, Teresa de Sousa (gepubliceerd in deze krant) of van Miguel Sousa Tavares (Expresso). We hebben gemeen dat we kwesties van oorlog en vrede ondergeschikt maken aan kwesties van democratie. We kunnen van mening verschillen wat de eerste betreft en het eens zijn over de laatste. Om de eenvoudige reden dat enkel de versterking van de democratie in Europa kan leiden tot de indamming en de vreedzame oplossing van het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Zonder een krachtige democratie zal Europa slaapwandelend zijn vernietiging tegemoet gaan.

Enkel de versterking van de democratie in Europa kan leiden tot de indamming en de vreedzame oplossing van het conflict tussen Rusland en Oekraïne

Zullen we de catastrofe op tijd kunnen voorkomen? Graag zou ik die vraag bevestigend beantwoorden, maar ik kan het niet. De tekenen zijn echt zorgwekkend. Eerst en vooral is extreem rechts in de opmars. Wereldwijd wordt het gepromoot en gefinancierd door dezelfde belangen die in Davos bijeenkomen om hun zaakjes veilig te stellen. In de jaren 30 van vorige eeuw hadden ze veel meer schrik van het communisme dan van het fascisme. Nu de communistische dreiging is opgeheven, vrezen ze de opstand van de verarmde massa’s. Gewelddadige repressie met behulp van de politie en het leger is de enige oplossing die ze daaraan weten te geven. Hun parlementaire stem is die van extreem rechts. De interne en de externe oorlog zijn de twee gezichten van hetzelfde monster en in beide gevallen doet de wapenindustrie ook een goede zaak.

Daarbij komt nog dat de oorlog in Oekraïne veel beperkter lijkt dan hij in werkelijkheid is. De catastrofe die ons nu boven het hoofd hangt en de vlaktes bedreigt waar tachtig jaar geleden zovele duizenden onschuldigen (vooral joden) het leven lieten, heeft iets van een zelfkastijding. Tot aan de Oeral is Rusland even Europees als Oekraïne. Met deze illegale oorlog verwoest Rusland niet alleen de levens van – ook Russisch sprekende – onschuldigen, maar tegelijk ook de infrastructuren die het zelf heeft uitgebouwd toen het nog Sovjet-Unie heette. De geschiedenis en de etnoculturele eigenheden van de twee landen zijn sterker onderling verweven dan het geval is met andere landen die vroeger Oekraïne onder de voet liepen en het nu steunen.

Om de oorlog te kunnen beëindigen en tot een voor beide partijen billijke vrede te kunnen komen, hebben zowel Oekraïne als Rusland behoefte aan veel meer democratie. Europa is veel omvangrijker dan tot waar de ogen van Brussel reiken. Op het hoofdkwartier van de Commissie (of van de NAVO, want dat komt op hetzelfde neer) overheerst de logica van een vrede naar het voorbeeld van het Verdrag van Versailles in 1919 en niet die van een vrede naar het voorbeeld van het Congres van Wenen in 1815. Het eerste verdrag vernederde de overwonnen macht (Duitsland). Die smadelijke bejegening leidde twintig jaar later weer tot oorlog. Het tweede liet de overwonnen macht (het Frankrijk van Napoleon) in haar waarde en garandeerde Europa een eeuw lang vrede. De vrede van Versailles gaat uit van de complete nederlaag van Rusland, zoals Hitler die zich voorspiegelde. Denken de Europese ideologen dat een verliezende macht die beschikt over kernwapens zou nalaten die te gebruiken? En zal dit dan uitlopen op de nucleaire holocaust?

Ere wie ere toekomt: de VS dienen hun eigen belangen tot in de perfectie

Zonder Rusland is Europa op economisch en cultureel vlak maar de helft van zichzelf. De grootste illusie die de informatieoorlog de Europeanen het voorbije jaar voorhield, is dat Europa, eens het Rusland heeft geamputeerd, zijn integriteit zal hervinden door de VS aan te hechten. Ere wie ere toekomt: de VS dienen hun eigen belangen tot in de perfectie. De geschiedenis leert dat een imperium op de terugweg altijd probeert de gebieden onder zijn invloed mee de afgrond in te sleuren om zo de neergang te vertragen. Europa kan er dus maar beter voor kiezen zijn eigen belangen ter harte te nemen.

Deze bijdrage verscheen in Publico. Vertaling Ronald Decelle.