70 jaar geleden brachten de Sovjets de fascistische horden een ‘razgrom’ toe, om het in de taal van de Russische overwinnaars te zeggen. Een verpletterende nederlaag. Bij Stalingrad komt definitief een einde aan de blitzkrieg van de nazi’s. De Sovjets hebben er 300.000 Duitsers omsingeld. Ze capituleren op 2 februari 1943. In zijn speech van 30 januari zegt Hitler nog dat het Duitse volk zal strijden tot de overwinning helemaal zeker is. Het is zijn laatste speech in het openbaar. De eindoverwinning van de geallieerden is nu een kwestie van tijd. Een overwinning gesmeed in bloed, zweet en tranen. Voornamelijk van de Sovjets.
BELANGRIJK: Met keerpunt wordt hier bedoeld: het symbolische keerpunt, het moment waarop de meeste mensen zich realiseerden dat het Duitse leger aan de verliezende hand was. Puur militair gezien kon Nazi-Duitsland de oorlog al niet meer winnen na de slag bij Moskou en operatie Tyfoon in december 1941. Historicus Sebastian Haffner meent zelfs dat Hitler dit zeer goed besefte, wat zijn voortzetting van de oorlog nog cynischer maakt. De omstandigheden en impact van operatie Tyfoon en de slag bij Moskou worden haarfijn uitgelegd in het artikel van Jacques R. Pauwels.
Midden jaren 20 houden de Sovjets al rekening met een nieuwe wereldoorlog. In heel Europa komen fascistische regimes aan de macht. Eerst Mussolini in Italië, op 30 oktober 1922. Hitler komt op 30 januari 1933 aan de macht (zie ook het dossier in Soldair nr. 5 van vorige week: 80 jaar geleden nam Hitler de macht). Duitsland herbewapent volle gas. In het eerste Vijfjarenplan (1928–1932) is de verdediging van de jonge Sovjet-Unie een topprioriteit. Alleen de Sovjet-Unie beseft het echte gevaar. In Hitlers bestseller Mein Kampf staat duidelijk te lezen dat het bolsjewisme de doodsvijand is van het fascisme.
Net zo oorlogszuchtig is Italië. In 1935 bezet het Ethiopië. De Sovjetleiders denken dat Europa wakker zal schieten. Ze stellen een collectief Europees veiligheidssysteem voor. Tevergeefs. Al in 1935 weten de Sovjets via hun briljante spion Richard Sorge dat de Duitse aanval er zeker komt. Tot in 1941 zal de Sovjet-Unie tientallen initiatieven nemen om een vredesfront tegen de fascistische oorlogsdreigingen op te bouwen.
Westerse struisvogels
De kapitalistische mogendheden hebben er geen oren naar en hopen dat de nazi’s als eerste doelwit de Sovjet-Unie kiezen. Groot-Brittannië, Frankrijk, de USA en Japan stelden immers tot 1921 alles in het werk om de bolsjewieken te verdrijven. Toekomstig Amerikaans president Harry Truman zal op 24 juni 1941, vlak na de Duitse aanval op Rusland, in de New York Times schrijven: “Als we zien dat Duitsland wint, moeten we Rusland helpen, en als Rusland wint, moeten we Duitsland helpen, zodat we hen er zoveel mogelijk laten doden.”
Engeland en Frankrijk verliezen zichzelf in tegemoetkomingen aan de nazi’s. Oostenrijk, Tsjechië en Slowakije worden opgeofferd. Dat laatste land zal de nazi’s zelfs betalen om zijn joden op te ruimen. 500 Duitse Mark per jood. Een van de grimmige resultaten van de westerse verzoeningspolitiek. In 1939 zit er voor de Sovjets weinig anders op dan een niet-aanvalspact te sluiten met hun aartsvijand.
Het verzet moet uit linkse hoek komen. Georgi Dimitrov, Secretaris-generaal van de Comintern, een wereldwijd samenwerkingsverband van communistische partijen, roept in 1935 op tot een breed volksfront om alle linkse krachten te verenigen tegen het fascisme. Met goede reden: overal waar het fascisme de macht grijpt, draait men alle sociale verworvenheden terug, onderdrukt men de arbeidersklasse, schaft men de vakbonden af en brutaliseert men minderheden. In het hiërarchische wereldbeeld van ‘Blut und Boden’ is geen plaats voor al wie de fascisten categoriseren als ‘volksvreemd’, ‘ontaard’, ‘inferieur’ of ‘parasitair’. Bedrijfsleiders krijgen vrij spel en al snel komt het tot geweld om buitenlandse markten te veroveren en te vernietigen. In alle landen nemen communisten het voortouw tegen deze kille ideologie. In Slowakije organiseren ze in ‘44 een nationale opstand, in Joegoslavië kegelen de communisten op eigen houtje de fascisten buiten.
Vernietigingsoorlog
Het superioriteitsgevoel van het Duitse Herrenvolk leidt tot een nietsontziende vernietigingsoorlog. Op 3 maart 1941 vaardigt Hitler dit bevel uit: “De oorlog tegen Rusland zal niet op ridderlijke wijze kunnen worden gevoerd. Dit is een strijd van ideologieën en van verschillende rassen en hij zal moeten gevoerd worden met een genadeloze, nimmer aflatende en nog nooit geziene hardheid. (…) Duitse soldaten die zich schuldig maken aan overtredingen van de internationale wetten zal men dit niet kwalijk nemen.”
Niet alleen de politieke top van de nazi’s eist een beestachtige genocide. Ook de Duitse Wehrmacht. Op 2 mei 1941 schrijft generaal Hoepner: “De oorlog tegen Rusland is een belangrijk hoofdstuk in de strijd voor het voortbestaan van de Duitse natie. Het is het oude gevecht van de Germaanse volkeren tegen de Slaven, de verdediging van de Europese cultuur tegen de Moskou-Aziatische vloedgolf, de strijd om het joodse bolsjewisme in te dammen. Het objectief van deze strijd moet de vernietiging zijn van het huidige Rusland en hij moet gevoerd worden met een hardheid zoals tot hiertoe nog niet is gezien.”
Rode underdog
Op 22 juni 1941 valt Nazi-Duitsland met meer dan 3 miljoen man, 3600 tanks en meer dan 4000 vliegtuigen, de Sovjet-Unie aan. Plus een miljoen bondgenoten, waaronder Italianen, Roemenen, Hongaren, Finnen en Slowaken. Operatie Barbarossa is begonnen. De eerste doelen: Leningrad, de Oekraïne en de olievelden van de Kaukasus. Einddoel is de A-A-linie, van Archangelsk in het noorden tot Astrachan in het zuiden.
De verwachtingen zijn erg optimistisch. “We moeten maar eens trappen tegen de deur en heel de rotte structuur stuikt in elkaar”, zegt Hitler over de Sovjet-Unie. Ook de geallieerden denken dat de SU snel zal vallen. De eerste weken gaat het de agressor voor de wind. Grote delen van het Rode leger raken omsingeld. In tegenstelling tot de verwachtingen vechten deze geïsoleerde eenheden koppig verder. De Duitsers schrikken van hun verlieslijsten.
Dat blijkt uit het geheime dagboek van Hitlers stafchef Franz Halder. Op de eerste dag van de invasie schrijft hij: “Er zijn geen indicaties van pogingen tot operationele ontbinding. Met die mogelijkheid moet men zelfs geen rekening houden.” En op 24 juni: “De koppige weerstand van individuele Russische eenheden is opmerkelijk”. Op 29 juni: “Rapporten van alle fronten bevestigen eerdere indicaties dat de Russen vechten tot de laatste man.” Tien dagen na de invasie, op 3 juli, spreekt hij al over 54.000 Duitse verliezen. Dat is al meer dan alle Duitse verliezen bij de verovering van Polen in 1939. Toch blijft hij dromen, want diezelfde dag schrijft hij ook: “Het is waarschijnlijk geen overstatement dat de Russische campagne in minder dan twee weken gewonnen is.” Op 11 augustus, na verbeten gevechten rond Smolensk schiet de Duitse stafchef wakker: “De hele situatie maakt het meer en meer duidelijk dat we de Russische kolos onderschat hebben.”
Fabrieken op wieltjes
De aanval zet het Duitse leger voor enorme logistieke uitdagingen. Partizanen verstoren overal de bevoorradingslijnen. Toch verwachten de nazi’s dat de Sovjets elk moment kunnen breken.
Op economisch vlak gebeurt echter iets onvoorstelbaars. Vlak na de Duitse inval ontmantelen de Sovjets hun industrie ten westen van de Oeral en bouwen die verder oostwaarts terug op. Tegen eind 1941 zijn 1.521 grote fabrieken verplaatst. Een unieke prestatie in de wereldgeschiedenis1…
Zo ligt de sovjetindustrie buiten het bereik van de Duitse bommenwerpers. In 1942 produceren de Sovjets al meer dan drie keer zoveel tanks als de Duitsers. Waaronder de T-34, wellicht de beste middelzware tank van de Tweede Wereldoorlog.
Ook ideologisch zijn de Sovjets veerkrachtig. Ze passen hun devies “communisten moeten in de vuurlinie staan” strikt toe. In juni 1941 moet elk provinciaal comité van de partij binnen de drie dagen 500 tot 3.000 communisten naar het leger sturen. Op enkele dagen mobiliseert men 95.000 partijleden. 58.000 vertrekken naar het front. Het prestige van de partij stijgt enorm. In 1943 zijn er 2,7 miljoen leden van de partij en nog eens bijna evenveel leden van de jongerenafdeling Komsomol, actief in het leger. De oorlogsinspanningen van de Sovjets lonen. In december 1941 brengen ze de Duitsers bij Moskou tot staan. Het is de eerste Duitse nederlaag in de Tweede Wereldoorlog.
Operatie Uranus
In de lente van ’42 vallen de Duitsers opnieuw aan. Ze bereiken de Wolga, bij Stalingrad. Als ze de stad veroveren, verliezen de Sovjets hun belangrijkste waterweg én hun oliebevoorrading. Bovendien is er een akkoord met de Japanse fascisten: als de Duitsers een willekeurige stad aan de Wolga innemen, vallen ze de Sovjets in de rug aan2. Duitse stuka’s leggen de hele stad in puin. Daarna vallen de Duitse grondtroepen aan. De puinhopen die ze zelf hebben veroorzaakt, keren zich nu tegen hen. Hun tanks kunnen in het puin nauwelijks bewegen. De Sovjets blijven koppig een klein stukje Stalingrad aan de Wolga bezetten. Hitler verklaart al triomfantelijk dat er geen scheepvaart meer is op de Wolga.
Meesterstrateeg Georgi Zjoekov krijgt de opdracht om de situatie te redden. Hij wil de Duitse generaal Friedrich von Paulus en zijn zesde leger omsingelen. De voorbereidingen van operatie Uranus gebeuren in het grootste geheim. De Duitsers vermoeden niets. De Sovjets voeren een tangbeweging uit. Ze vallen aan op de beide flanken van het zesde leger in Stalingrad. De twee aanvalsspitsen verzamelen in de rug van Stalingrad bij Kalach. Op de flanken van de Duitse troepenmacht staan slechts inferieur bewapende Roemeense troepen. De dag van de omsingeling gaan de Duitse aanvallen in Stalingrad gewoon verder, alsof er niets aan de hand is.
De omsingeling slaagt. 300.000 fascisten zitten vast in de Kessel Stalingrad. Hitler verbiedt Paulus om uit te breken. Zijn leger moet zich opofferen om tijd te winnen voor andere fronten.
Rattenkrieg
De Duitse pers houdt het nieuws over de omsingeling zo lang mogelijk verborgen. Na de overgave maakt men het Duitse volk wijs dat er geen overlevenden zijn. Het criminele regime wil nooit een fout toegeven. De luchtbrug om het zesde leger vanuit de lucht in leven te houden, is een fiasco. Opperbevelhebber van de Luftwaffe, Hermann Göring, beloofde dat dit kon. Maar zelfs op papier was het onmogelijk: het zesde leger had dagelijks 700 ton goederen nodig. In theorie was een dagtotaal van 350 mogelijk en alleen in de beste omstandigheden.
Zo moet het zesde leger zelf zijn plan trekken. De Rattenkrieg gaat verder in de vrieskou. Men vecht voor elk huis en elke kamer. De Sovjets slaan de binnenmuren van de huizen in om vlot scherpschutters rond te sturen. Ze ontwikkelen een echte sluipschuttercultuur met nationale vedetten als Vasili Zajtsjev. Gek genoeg bleek tijdens deze lijf-aan-lijf-gevechten ‘de geslepen spade’ het efficiëntste wapen. Soldaten sliepen er ‘s nachts op om te vermijden dat men hun spade zou stelen.
De Sovjets laten niets aan het toeval over. Ook niet op psychologisch vlak. Ze spelen tangomuziek om een akelige sfeer te evoceren in het omsingelde Stalingrad. Non-stop schallen luidsprekers: “Alle zeven seconden sterft een Duitser in Stalingrad. Stalingrad Massengrab.” Horden Duitsers drommen samen voor een ticketje retour op één van de transportvliegtuigen. Die hebben steeds meer moeite om in en uit de Kessel te vliegen. De situatie is onhoudbaar. Tegen Hitlers bevelen in capituleert Paulus in februari 1943. Tot zijn grote woede pleegt Paulus geen zelfmoord.
Begin van het einde
De prijs die de fascisten betalen voor hun hoogmoed is hoog. Onder de 90.000 krijgsgevangenen bevinden zich 24 generaals. Ongeveer 140.000 omsingelden zijn dood. Ze verliezen 60.000 legerauto’s, 1.500 tanks, 6.000 kanonnen en 7.000 motoren. In alle operaties in en rond Stalingrad samen verliezen de Duitsers 850.000 soldaten.
Veel Duitse burgers en soldaten geloven niet meer in de Endsieg, de eindoverwinning. Uit een geheime enquête van de Duitse inlichtingendienst blijkt de ontreddering: “Mensen vragen vooral waarom Stalingrad niet is geëvacueerd of ontzet, en hoe het kan dat men de militaire situatie enkele maanden geleden als veilig omschreef. Veel medeburgers denken nu serieus aan de gevolgen van een nederlaag.” In heel het bezette Europa verscherpen de verzetsacties tegen het mensonterende schrikbewind van de fascisten. In mei 1945 zegeviert het socialistische systeem over het nazisme. De burgers van de Sovjet-Unie toonden zich veerkrachtiger en productiever dan de vijand. Met een enorme offerbereid verdedigden ze de verworvenheden van hun revolutie.
1.The Soviet Economy and the Red Army, 1930-194, Walter Scott Dunn, p.34 • 2.Stalin’s Spy: Richard Sorge and the Tokyo Espionage Ring, Whymant, Robert, p.206
Verliescijfers
Tussen 22 juni 1941 en 9 mei 1945 sneuvelen meer dan 17.000 Sovjet-soldaten en -burgers per dag: 25,3 miljoen in totaal. 27 % van de actieve bevolking van de SU sterft in de oorlog. 16 tot 18 miljoen buiten het ‘normale’ oorlogsgeweld: minstens 3,5 miljoen Sovjetkrijgsgevangenen verhongeren in Duitse kampen; 4 tot 5 miljoen Sovjetburgers – waarvan circa 1 miljoen joden – komen om in massa-executies en door vergassing; 8 tot 10 miljoen Sovjetburgers sterven van honger door blokkades en Duitse vernielzucht. 7 tot 8 miljoen Sovjetsoldaten sneuvelen (1). 80 % van de Duitse gesneuvelden vallen aan het oostfront. De verliescijfers van de Westerse geallieerden in WOII: 187.000 Amerikanen, 400.000 Britten en 650.000 Fransen (telkens soldaten plus burgers).
1. Atlas zur Geschichte, Band 2, Gotha (DDR), 1981 / V. Koulikov, L’Aide internationaliste accordée aux peuples d’Europe, in: Histoire de l’U.R.S.S.: Nouvelles Recherches, Nr. 4, Moscou, 1985
Meer weten?
Non-fictie
Ruslands oorlog, Richard Overy
Het Sovjet-Duitse niet-aanvalsPact, Lieven Soete, 1989
Fictie
De vis begint aan de kop te stinken, Fritz Wöss
Geen stap terug, Aline Sax
YouTube
