“We gaan naar Zweden in Duitsland” zegt het driejarige Syrische meisje Lean. En ook nog “Ik ga naar grootvader zwemmen.” Wat de Noorse documentaire 69 Minutes of 86 Days zo bijzonder maakt is de energie, de speelse spirit en het hoopvol enthousiasme van dit kind onderweg naar een nieuwe thuis bij familie in het verre Zweden. Maar vooral ook het feit dat documentairemaker Egil Håskjold Larsen bij zijn debuut consequent door de ogen van een kind kijkt. Leans blik en ogen spreken boekdelen en de cineast onthoudt zich wijselijk van commentaar.

De odyssee van Lean

In de eerste minuut van 69 Minutes of 86 Days glijdt de camera van Egil Håskjold Larsen over een strand bezaaid met verscheurde slaapzakken, schoenen, flarden van rubberen bootjes, drinkflessen, achtergelaten rugzakken en tentjes om dan op de dijk langs een rij kleine tenten te zweven waar vluchtelingen zich de slaap uit de ogen wrijven en vragend in de camera blikken.

Die camera stopt niet en dat zal hij 69 minuten lang ook niet doen (hoogstens even vertragen). We lijken naar één lange pan beweging, met handgehouden camera of dolly, te kijken en samen met de vluchtelingen constant in beweging – op de vlucht – te zijn. Het is alsof fictie binnenkruipt in een documentaire en een gevoel van gejaagdheid, desoriëntatie en spanning creëert. Maar tegelijk is het overduidelijk dat dit geen cinema maar keiharde realiteit is.

In deze realiteit zijn mensen, tussen de dranghekken en de vuurtjes, op weg naar een ferry die hen van het eiland Kos naar het Griekse vasteland moet brengen. In de massa spotten we een meisje-met-Frozen-rugzak op de schouders van haar vader. Even later zien we haar aan de hand van die vader (met Adidas rugzak en Nike schoenen) en kijkt ze achter zich, recht in de camera. We ontdekken ook Leans moeder die haar klein zusje draagt. We maken zo kennis met een herkenbare familie. Dit had immers de familie van de kijker kunnen zijn en die toeschouwer wordt dan ook meegezogen door Leans blik. Haar heldere ogen worden de gids van een (z)ware odyssee.

Want Lean en haar familie (naast haar ouders ook enkele nonkels al wordt dit nooit gespecificeerd) zijn hun Syrische thuis kwijt en ondernemen een tocht die moet leiden naar een nieuwe thuis in Zweden. Een land waar al familieleden verblijven (vernemen we pas aan het slot). De tocht leidt langs tentenkampen aan de Macedonische grens, via een auto bestuurd door een Serviër en een voettocht door een Hongaars veld naar Wenen waarna eerst een trein en dan een bus hen naar Duitsland brengt. Om dan snel finaal richting Zweden te gaan.

Een chaotische trip

Er is geen commentaar of opschrift om deze locaties te situeren, het is aan de kijker om met enkele subtiele indicaties de puzzel te leggen. Aan de hand van nummerplaten, verkeersborden, taalflarden en opschriften (‘polizei’) kunnen we hun positie min of meer bepalen. Daardoor delen we het gevoel van chaos, verwarring en desoriëntatie dat de transmigranten in de greep houdt. Ze zijn ‘vreemden in een vreemd land’ en worden weinig zachtzinnig en liefdevol behandeld.

Er is eten en drinken, dat wel. Voor wie netjes aanschuift. En alles ook proper opruimt. Maar een vriendelijke blik ontbreekt vaak en zowel nadar hekken als vingerafdruknamen evoceren controle en machteloosheid. De trip lijkt wel een veetransport, zozeer wordt de ontmenselijking duidelijk. Maar Lean blijft onverstoord bij dit alles. Ze blijft altijd lachen, oogt steeds nieuwsgierig. En tatert vrolijk door ook wanneer familieleden willen slapen. Soms lijkt ze alleen te zijn en te verdwalen maar in extremis is er altijd een reddende hand om Lean te begeleiden. Familieleden zorgen voor elkaar, al dreigt angstaanjagende chaos wanneer iedereen tegelijk de trein op wil.

Een ander apocalyptisch deel van de reis, de zee-overtocht, blijft buiten beeld aangezien Egil Håskjold Larsen de draad pas op het strand oppikt. Maar wanneer de tocht op zijn einde loopt vertelt Lean over de zakken van mede-vluchtelingen die ze in het water zag verdwijnen (vermoedelijk door toedoen van de mensensmokkelaars). “We hielden de onze vast, we waren bang ze te verliezen,” zegt Lean, “ik pikte ze op en ze waren drijfnat.” De dystopie verdwijnt in een slot waar de utopie werkelijkheid wordt en familieleden hen meenemen na de “welkom” en “goed jullie te zien” begroeting.  Voor Lean verdwijnt blikt ze nog een laatste keer in de camera. Met haar fonkelende oogjes.

Leans point of view

Dat 69 Minutes of 86 Days bekroond werd op verschillende documentaire festivals (CPX:DOX, Hot Docs, Nordic, Sheffield,…) is geen toeval. Egil Håskjold Larsen heeft immers een sterke en emotionele (zonder vals sentiment) documentaire gemaakt die ons onderdompelt in de ervaring van transmigranten. Op zo’n intense manier dat het, ondanks de ‘happy end’ voor de protagonisten, duidelijk wordt dat dit een levensbedreigende maar levensnoodzakelijke trip is.

Zijn kracht dankt de film aan inhoudelijke en esthetische keuzes. Zo kiest de regisseur ervoor om consequent het standpunt, het point of view, van Lean in te nemen. Met een levendige camera die op haar hoogte blijft, die waarneemt zoals zij de dingen ziet. Het goddelijke standpunt van de auteur blijft achterwege, we zien enkel wat Lean ziet of kan zien. Waardoor de wereld rondom haar vreemd en moeilijk te vatten blijft.

Dat hangt samen met een tweede cruciale keuze. Met name Egil Håskjold Larsens beslissing om zonder voice-over commentaar, interviews en didactische teksten te werken. En bovendien quasi dialoogloos te filmen. Wanneer er toch een flard dialoog opduikt gebeurt dat alsof Lean de volwassenen toevallig hoort. Zoals wanneer ze zich afvragen of een van mensenhandelaars hen “niet bedrogen heeft” of ze “toch niet beter de bus hadden genomen” (“nee, die is tegengehouden door de politie”).

Opmerkelijk is dat Lean aanvankelijk wat verborgen blijft in een zee van volwassen lichamen maar langzaam centraler in beeld komt terwijl de volwassenen naar de achtergrond verdwijnen. Daarbij ontstaat een soort Hansje en Grietje variant, de Syrische transmigranten volgen een spoor dat afgelijnd wordt door dranghekken, achtergelaten vuilzakken en controlepunten.  Maar zoals in veel sprookjes heersen hier ook angst, onzekerheid en verwondering.

Het lichtpunt is Lean. Een jong meisje dat zich van geen gevaar en moeilijkheid bewust is, dat goedgezind blijft lachen, met kiezelstenen spelen en haar zusje knuffelen. “Ik hou van jou” fluistert ze terwijl ze haar jonger zusje van haar lolly laat likken. Haar grote beer die iedereen afwisselend meedraagt (zoals ze zich ook allemaal over Lean ontfermen) drukt de absurditeit van de hele situatie – onwerkelijk maar tegelijk heel erg reëel – perfect uit.

De missie van een geëngageerd filmmaker

Door tijdens dit reisverslag Leans point of view in te nemen, en de kijker extra informatie en duiding te onthouden, maakt Egil Håskjold Larsen de toeschouwer lid van de transmigranten groep. Een strategische onderdompeling want de documentairemaker wil zowel empathie opwekken als ogen openen. Gedurfd en ambitieus voor iemand die voor 69 Minutes of 86 Days enkel de korte documentaire Ad Astra (2016) op zijn naam had staan.

Maar Egil Håskjold Larsen is een even gedreven als geëngageerd filmmaker. “Als consumenten van informatie en nieuws over de ontwikkeling van onze wereld en zijn miserie zijn we blind geworden voor zijn verschrikkingen,” stelt de Noorse cineast, “het grote beeld is misschien te complex en overweldigend geworden. We schuiven het opzij omdat de confrontatie te moeilijk is, maar dat leidt enkel tot angst en egoïsme. Zo is er een gepolariseerde en onrechtvaardige wereld ontstaan die dagelijks het lot van ontelbare mensen bezegelt. Deze realiteit is dichter bij ons gekomen in Europa, we worstelen met de manier we hier mee moeten omgaan.”

Voor de regisseur “vertegenwoordigt het kind in deze context iets puur en onaangetast. De onschuld en de openheid waarmee Lean de wereld tegemoet gaat, geeft ons hoop en geeft aan dat er iets fundamenteel goed in alle mensen zit. De naïeve attitude van het kind tegenover alles wat het pad van haar familie kruist en haar pure, onschuldige persona plaatsen haar in een unieke positie als stem van het verhaal.”

Om te besluiten “dat we allemaal iets kunnen leren van de openheid en het aanpassingsvermogen van een kind  wanneer het vreemden ontmoet of geconfronteerd wordt met dingen waar we als volwassenen geleerd hebben om angst voor te hebben.” Egil Håskjold Larsens opzet is “hoop in de mensheid én de fragiliteit van mensen in hopeloze situaties te tonen.” Een streven dat niet beperkt blijft tot Wereldvluchtelingendag maar in dit kader verdient om extra in de verf te worden gezet. Al is 69 Minutes of 86 Days ook gewoon een uitstekende documentaire.

69 MINUTES OF 86 DAYS: Egil Håskjold Larsen, Noorwegen 2017; 70′; met Lean, Bashar, Razan, Bisan & Ahmad Kanjo, Maher Al Kaddour, Sara Al Daddoor; scenario Egil Håskjold Larsen; producent Tone Grottjord, Sant & Unsant; muziek Bugge Wesseltoft, Audun Sandvik, Alexander Dudarev; dis. Dalton Distribution; release 20 juni 2018.