Honderd jaar geleden werd het Verdrag van Versailles ondertekend in het Paleis van Versailles in Parijs. Historicus Jacques Pauwels ontkracht de mythe dat dit verdrag vrede bracht. Het was slechts een gespannen wapenstilstand en ging in geen geval over democratie. De grootmachten die het ondertekenden bleven elkaar bekampen voor economische wereldmacht, wat twintig jaar later leidde tot de verderzetting van hun conflict. Alleen het bestrijden van interne democratie hadden ze met elkaar gemeen.

Half november 1918 ontmoette een schip op weg naar de VS ’s nachts in het midden van de Atlantische Oceaan een ander schip met alle lichten aan, iets wat zeer ongebruikelijk en gevaarlijk was tijdens de duikbotenoorlog. Met lichtseinen vroeg de kapitein van het eerste schip of de oorlog gedaan was. Het antwoord luidde: ‘Neen, het is slechts een wapenstilstand.’

De Engelstalige versie van de verdragstekst. Bron: Public Domain

De wapenstilstand zoals die van 11 november 1918 in het Franse plaatsje Rethondes maakte inderdaad enkel en alleen een einde aan de krijgsverrichtingen, maar niet aan de staat van oorlog. Die bleef voortduren totdat de diplomaten van de oorlogvoerende landen een overeenkomst bereikten om vrede te sluiten. Ondertussen trokken geallieerde troepen Duitsland binnen, bleef de Royal Navy Duitsland blokkeren en werd in Oost-Europa nog op vele plaatsen gevochten tussen terugtrekkende Duitse troepen, bolsjewistische revolutionairen, en rivaliserende Poolse en Litouwse nationalisten.

De vredesonderhandelingen werden gevoerd in Parijs vanaf 18 januari 1919 en ondertekend op 29 juni van dat jaar. De ceremonie vond plaats in de Spiegelzaal van het kasteel van Versailles. Daarmee namen de Fransen symbolisch wraak voor het feit dat in diezelfde zaal in januari 1871, tijdens de Frans-Pruisische Oorlog van 1870-1871, het Duitse keizerrijk was uitgeroepen. Het Verdrag van Versailles beëindigde de oorlog tussen Duitsland en de geallieerde machten – min de VS en China, die met Duitsland een eigen vredesverdrag zouden sluiten. Met het Ottomaanse Rijk, Bulgarije en de opvolgerstaten van Oostenrijk-Hongarije werden aparte vredesverdragen gesloten, namelijk het Verdrag van Saint-Germain met Oostenrijk in september 1919, het Verdrag van Neuilly met Bulgarije in november 1919, het Verdrag van Trianon met Hongarije in december 1919 en de Verdragen van Sèvres in 1920 en van Lausanne in 1923 met Turkije.

De revolutionaire bolsjewistische regering van Rusland werd niet uitgenodigd om aan de vredesonderhandelingen in Parijs deel te nemen. Toen de vijandelijkheden aan haar grenzen eindelijk ten einde liepen, sloten de bolsjewieken wel een aantal vredesverdragen met de nieuwe onafhankelijke staten aan haar westelijke grenzen, namelijk de Verdragen van Tartu met Estland en Finland (1920), van Moskou met Litouwen (1920) en van Riga met Polen (1921).

De hoofdpunten van het Verdrag van Versailles tonen overduidelijk aan dat de Groote Oorlog¹ niet draaide om vrijheid, recht, democratie of de verdediging van landjes zoals gallant little Belgium, of gevoerd werd om voor eens en voor altijd een einde te maken aan oorlogvoering. Dergelijke praat was – en is – louter propaganda.

Het objectief was de macht en de voorrechten van de elite te beschermen, te consolideren en zoveel mogelijk te vergroten. In dat opzicht was de oorlog geen succes geweest. Hij mondde immers uit in revoluties en hervormingen die sterk tegen de belangen van de elite indruisten, maar waartegen voorlopig weinig kon worden gedaan. Anderzijds had de elite de Groote Oorlog ook gewild om ten nadele van concurrerende machten en ten voordele van banken en grote bedrijven imperialistische objectieven te verwezenlijken.

De Fransen, Britten, Japanners en zelfs Belgen stortten zich dus als gieren op de voormalige Duitse kolonies in Afrika en elders, en op de olierijke of in andere opzichten belangrijke gebieden van het ten grave gedragen Ottomaanse Rijk. Aan onafhankelijkheid voor die gebieden dacht geen mens, tenzij dan onder een of ander ondemocratisch maar betrouwbaar regime dat naar Britse of andere westerse pijpen wilde dansen, bijvoorbeeld in Saoedi-Arabië. Van onafhankelijkheid voor India was geen sprake en niemand dacht eraan om de Chinese ‘concessies’ van de Europese machten en Japan op te geven, integendeel.

De socialistische Engelse dichter W.N. Ewer gaf in zijn gedicht ‘No Annexations’ de volgende sarcastische commentaar op die imperialistische vraatzucht en op de hypocrisie van de betrokken staatslui:

• ‘No annexations?’ We agree!
• We did not draw the sword for gain,
• But to keep little nations free;
• And surely, surely, it is plain
• That land and loot we must disdain,
• Who only fight for liberty

• ‘Geen annexaties?’ Wij gaan akkoord!
• Wij trokken het zwaard niet tot eigen voordeel,
• Maar om kleine landjes te vrijwaren;
• En natuurlijk is het zonneklaar
• Dat wij geen land of andere buit verlangen
• Wij die alleen vechten voor de vrijheid.

• Maar natuurlijk is het zo – zoals iedereen weet –
• Dat in het ‘Duitse Oosten’ vruchtbare grond te vinden is
• Waar katoen en tarwe weeldrig willen tieren,
• Dat (de Duitse kolonie) Togoland rijk is aa olie,
• En dat de inboorlingen tot zwoegen kunnen gebracht worden
• Voor lonen die blanken veel te laag vinden

• Dat de aanwezigheid van diamanten diep in de grond
• (de Duitse kolonie, later Namibië)Zuidwest-Afrika begerenswaard maakt,
• Dat stuwdammen en spoorwegen
• (een winstgevende soort ondernemingen)
• Van Bagdad en Palestina
• Een investeringsparadijs kunnen maken.

• Dit alles is echter onbelangrijk;
• Voor dergelijke dingen vechten wij niet
• Maar wel om de macht van een despoot te breken,
• Of om onze aloude vrijheden te beschermen:
• Wij kunnen er echter niets aan doen indien de goden
• Beslissen om onze inspanningen belonen.

• Wij kunnen er niets aan doen indien het lot
• Beslist dat een oorlog gevoerd in naam van de vrijheid
• Onze heersende klassen
• Rijkelijk zal belonen. Zo was het
• Ook vroeger – wij trokken altijd op
• Niet om te annexeren maar om te bevrijden.

Met het Verdrag van Versailles werden de heersende klassen inderdaad beloond, tenminste die van de machten die als overwinnaars uit de oorlog tevoorschijn kwamen.

Boekcover: De Groote Klassenoorlog 1914 – 1918

De wapenstilstand van 11 november 1918 die aan de krijgsverrichtingen van de Groote Oorlog officieel een einde maakte, had geen einde gemaakt aan de oorlog. Evenmin zouden het Vredesverdrag van Versailles en de andere vredesverdragen echte vrede in het leven roepen. Aan de kant van de verliezers – en zelfs van de winnaars – waren er velen die op revanche aasden nog voor de inkt van de verdragen droog was. In feite was niemand met ook maar één van die verdragen helemaal tevreden. Het minst tevreden van allen was Duitsland, waar de tevoren zo machtige en ambitieuze elite veel van haar pluimen had verloren – maar spijtig genoeg niet genoeg om de hoop op een militaire revanche op te geven.

Ook aan de kant van de overwinnaars kregen vele mensen door de imperialistische wraak- en hebzucht die het Verdrag van Versailles weerspiegelde, het nare voorgevoel dat sommigen van hen al tijdens de oorlog zelf ervaren hadden, namelijk dat zelfs in het geval van een overwinning op de Duitse ‘Hunnen’ er geen ware vrede zou ontstaan maar een nieuwe Groote Oorlog tussen imperialistische mogendheden vroeg of laat terug zou uitbreken. Al in 1915 had de Brits-Joodse schrijver Joseph Leftwich (of Lefkowitz), in zijn gedicht ‘War’ de volgende akelig-correcte voorspelling gemaakt:

• En als wij winnen en de Hunnen verslaan.
• Binnen twintig jaar
• Zullen wij tegen hun zonen moeten vechten,
• Die zullen wraak willen nemen voor
• Onze overwinning,
• Die voor hun vaders en henzelf
• Een smadelijke vernedering was

• En als wij hun Keizer
• Van zijn troon stoten
• Zullen zij zijn zoon er terug op zetten,
• Ofwel iemand anders,
• Als wij dankzij oorlog triomferen,
• Bedenk dan, oorlog is een kracht
• Waartoe ook anderen
• een toevlucht zullen nemen.

• En in de hele wereld
• Zal een nieuwe oorlog woeden.
• Aarde, zee en lucht
• Zullen huiveren bij zijn gebrul
• Hij zal verpletteren
• Met iedere stap
• Miljoenen mensen,
• Miljoenen doden.

De vrede die in Versailles officieel verklaard werd, manifesteerde zich slechts als een wapenstilstand. Het was een wapenstilstand die gedoemd was om vroeg of laat af te lopen en opnieuw in krijgsverrichtingen en een officiële oorlog te hervallen. In 1939 was het zover en brak een nieuwe Groote Oorlog uit.

De Groote Oorlog van 1914-1918 was een conflict waarin twee blokken van imperialistische mogendheden elkaar bevochten – en daarbij miljoenen mensen deden omkomen – met als inzet wingewesten in Europa, Afrika en Azië, want daar waren zaken te vinden zoals belangrijke grondstoffen, afzetmarkten voor afgewerkte producten en spotgoedkope werkkrachten.

Boekcover: De grote mythen van de moderne geschiedenis

En dit terwijl binnen elke oorlogvoerende mogendheid een klassenoorlog woedde tussen de elite en het plebs. Het resultaat van die imperialistische titanenstrijd was een overwinning voor het Frans-Britse duo, een zware nederlaag voor Duitsland en de roemloze ondergang van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Tenminste toch louter formeel gezien. In werkelijkheid was de uitkomst van het conflict onduidelijk, verwarrend en voor niemand echt bevredigend.

Groot-Brittannië en Frankrijk waren de winnaars, maar waren uitgeput door de enorme demografische, materiële, financiële en andere offers die ze hadden moeten brengen. Ze waren niet langer de supermachten die ze in 1914 nog waren geweest. Duitsland, zwaar op de proef gesteld door de oorlog en vernederd en bestraft in Versailles, verloor niet alleen zijn kolonies maar een flinke brok van zijn eigen grondgebied.

Het land beschikte voorlopig nog slechts over een pietluttig legertje, maar het bleef toch een industriële grootmacht die wellicht vroeg of laat opnieuw zoals in 1914 een ‘Griff nach der Weltmacht’ zou wagen, om de titel van het bekende boek van de Duitse historicus Fritz Fischer te citeren. De oorlog was bovendien een gelegenheid geweest voor twee niet-Europese imperialistische staten om een ambitieuze neus aan het venster te komen steken, namelijk Japan en de VS. De strijd om de suprematie tussen imperialistische mogendheden bleef dus onbeslist.

Om de situatie nog complexer te maken, was naast Oostenrijk-Hongarije nog een andere imperialistische hoofdrolspeler uit 1914 van het toneel verdwenen: Rusland. Maar in de plaats daarvan was de Sovjet-Unie opgedoken. Die uitgesproken antikapitalistische staat ontpopte zich als een ondraaglijke doorn in het imperialistische oog. Zij was immers niet alleen een inspiratiebron voor antikapitalistische revolutionaire en radicaal-democratische bewegingen binnen elk imperialistisch land, maar moedigde bovendien overal ter wereld anti-imperialistische bewegingen aan.

Het bestaan van de Sovjet-Unie bedreigde dus ook de rijkdom aan koloniale bezittingen van de imperialistische mogendheden. Onder die omstandigheden bleven in Europa en de hele wereld grote spanningen, wrijvingen en conflicten bestaan. Die zouden uitmonden in een Tweede Wereldoorlog of, zoals vele historici het zien, in een ‘tweede bedrijf’ van het grote dertigjarige (1914-1945) conflict van de twintigste eeuw.

Jacques Pauwels schreef De Groote Klassenoorlog 1914-1918 (EPO, 2014) en De grote mythen van de moderne geschiedenis (EPO, 2019). Zie recensie ‘De Groote Klassenoorlog 1914-1918’: geen classy maar class affair en interview met de auteur “De Groote Oorlog is in feite nooit geëindigd”.

Notes: