11.11.11 werkt nauw samen met verschillende Syrische organisaties in Noordoost-Syrië, waaronder de organisatie TOTOL in Raqqa. In januari 2019 bezocht 11.11.11-medewerker Willem Staes het gebied om er onderzoek te doen. In deze Q&A gaat hij dieper in op een aantal prangende vragen.

Wat zijn de potentiële humanitaire gevolgen in Noordoost-Syrië?

In Noordoost-Syrië leven minstens 1.65 miljoen burgers die nood hebben aan humanitaire hulp. 450.000 Syriërs wonen op maximum 5 kilometer van de grens met Turkije. Op korte termijn zouden volgens schattingen van de Verenigde Naties tot 340.000 Syriërs op de vlucht kunnen slaan voor het oorlogsgeweld.

De kans is daarnaast reëel dat deze escalatie het onmogelijk maakt voor internationale hulporganisaties om humanitaire hulp te verlenen, waardoor operaties gedeeltelijk opgeschort worden. Hierdoor zullen Syrische burgers geen of erg beperkte toegang hebben tot humanitaire hulp.

Wat zijn de gevolgen voor Syrische vluchtelingen in Turkije?

De creatie van een zogenaamde Turkse “safe zone” kan er ook toe leiden dat de 3.6 miljoen Syrische vluchtelingen in Turkije nog meer onder druk gezet worden om terug te keren naar Syrië. Sinds de Turkse gemeenteraadsverkiezingen van maart 2019 verhardde het publieke en politieke klimaat tegen Syriërs, waardoor Erdogan onder toenemende druk staat om het aantal Syriërs in Turkije te verminderen.

Erdogan maakt er geen geheim van dat hij een “safe zone” in Noordoost-Syrië wil creëren om minstens 1 miljoen Syrische vluchtelingen terug te kunnen sturen, en verwacht dat de Europese Unie mee instaat voor de kost van zo’n “safe zone”.

Alleen al in juli en augustus 2019 werden 15.000 geregistreerde en niet-geregistreerde Syriërs teruggestuurd naar hun land. De bewering van de Turkse regering dat er hierbij enkel sprake is van “vrijwillige” terugkeer wordt tegengesproken door verschillende getuigenissen die NGO’s de afgelopen maanden verzamelden.

Hieruit blijkt duidelijk dat Syrische vluchtelingen in detentiecentra worden gedwongen om een document tot “vrijwillige terugkeer” te ondertekenen. Verschillende van deze vluchtelingen werden ook mishandeld door de Turkse veiligheidsdiensten of de toegang tot medische zorg ontzegd.

11.11.11 riep, samen met Syrische en internationale NGOs, de EU en de Verenigde Naties eerder al op hiertegen actie te ondernemen.

Erdogan wil nu een versnelling hoger schakelen in de gedwongen terugkeer van Syrische vluchtelingen. Het is echter een illusie te denken dat de situatie in Noordoost-Syrië zich op korte termijn leent tot een grootschalige veilige terugkeer van Syrische vluchtelingen.

Vooraleer hier sprake van kan zijn, moet voldaan zijn aan een lijst van 22 voorwaarden die het VN-Vluchtelingenagentschap (UNHCR) opstelde. De Europese Buitenlandchef Federica Mogherini stelde op 9 oktober dat het “hoogst onwaarschijnlijk” en “moeilijk in te beelden” is dat momenteel aan deze VN-voorwaarden voldaan is.

83 procent van de Syrische vluchtelingen in Turkije zijn bovendien niet afkomstig van het noordoosten, waardoor critici Erdogan ervan beschuldigen dedemografische kaart van het gebied te willen hertekenen en manipuleren(“demographic engineering”), ten nadele van de Syrische Koerden. Dergelijke evolutie speelt zich overigens ook af in delen van Noordwest-Syrië die al in augustus 2016 en januari 2018 door Turkije werden aangevallen.

De gedwongen terugkeer van Syrische vluchtelingen naar Syrië kan ook leiden tot een nieuwe beweging van Syrisch vluchtelingen richting Europa. Dat werd ook met zoveel woorden gesteld tijdens een Europese ministerraad begin oktober 2019. “Imagine that you’re a refugee in Turkey, you’re Syrian — the risk exists that you might be transported one day… into northeast Syria. That’s a factor that could generate a wave towards Europe”, aldus de Luxemburgse minister van Buitenlandse Zaken na afloop van de top.

Met de toenemende repressie tegen (niet alleen de Syrische) vluchtelingen in Turkije is ook het aantal mensen dat de oversteek naar Griekenland waagt terug toegenomen. In september kwamen meer dan 10.000 mensen toe op de Griekse eilanden, het hoogste aantal sinds het EU-Turkije akkoord van maart 2016. De situatie op de overbevolkte Griekse eilanden is kritiek.

Wat zijn de gevolgen voor de strijd tegen Islamitische Staat?

Doordat de Syrische Koerden, die samen met een aantal Arabische milities de “Syrian Democratic Forces” (SDF) vormen, troepen zullen concentreren aan de Turkse grens dreigt de bewaking van meer dan 10.000 IS-strijders verwaarloosd te worden. Dit terwijl IS-leider al-Baghdadi enkele weken geleden een grootschalige “ontsnappingscampagne” aankondigde.

Ondertussen hergroeperen zogenaamde “slapende cellen” van IS zich in het gebied, en bereidt de terreurgroep een comeback voor. Een Turkse invasie zou ook leiden tot grotere chaos en een potentieel machtsvacuüm in het gebied, wat IS de wind in de zeilen kan geven om een comeback te maken. Met alle gevolgen van dien voor Syrische burgers in het gebied.

Dit terwijl IS de afgelopen maanden al opnieuw zijn hoofd aan het venster stak, en zich volop aan het herorganiseren is.

Het Amerikaanse Pentagon stelde begin februari 2019 nog dat IS binnen 6 tot 12 maanden een comeback kan maken. Het Pentagon waarschuwt dat IS nieuwe strijders kan rekruteren door het ongenoegen over de gebrekkige infrastructuur en de dramatische humanitaire situatie te exploiteren. Ook VN-rapporten waarschuwen dat het gebrek aan heropbouw een vruchtbare voedingsbodem kan creëren voor de terugkeer van extremistische groepen.

Hoe moet het nu verder?

Europa kan in dit alles geen passieve toeschouwer zijn. De Turkse militaire inval dreigt te leiden tot een enorme humanitaire crisis, grote aantallen Syriërs die op de vlucht moeten slaan en een comeback van Islamitische Staat.

Momenteel zetelen vijf Europese landen in de vijftien-koppige VN-Veiligheidsraad. Op 14 oktober vergaderen de Europese buitenlandministers ook over de situatie in Noordoost-Syrië, terwijl op 17 en 18 oktober een Europese Top plaatsvindt. Europese landen kunnen hierbij verschillende acties ondernemen:

• Hun volle diplomatieke gewicht in de schaal werpen om ervoor te zorgen dat Turkije afziet van een grootschalig militair offensief in Noordoost-Syrië. Ook de mogelijkheid van sancties tegen Turkije moet hierbij besproken worden.
• Binnen de VN-Veiligheidsraad opties verkennen om internationale observatoren te ontplooien in het Turks-Syrische grensgebied, en duidelijk maken dat onvoorwaardelijke toegang voor humanitaire organisaties ten allen tijde verzekerd moet blijven.
• Druk uitoefenen op Turkije om elke vorm van gedwongen terugkeer te stoppen en er strikt op toezien dat Syriërs in detentiecentra niet gedwongen worden om documenten tot “vrijwillige terugkeer” te ondertekenen. Concreet kan dit door UNHCR te vragen om hun aanwezigheid in terugkeercentra gevoelig uit te breiden.
  De EU moet Turkije ook duidelijk maken dat de situatie in Syrië nog steeds niet veilig is voor de terugkeer van vluchtelingen, dat ze niet zal meewerken aan terugkeerprogramma’s zolang niet voldaan is aan de VN-criteria, en dat de EU geen projecten zal financieren die bijdragen aan de hertekening van de demografische kaart van Noordoost-Syrië.
• Om de druk van de vluchtelingen in Turkije te verlichten, moet Europa tegelijk ook de nodige financiële middelen voor kwaliteitsvolle opvang verzekeren en grotere aantallen Syrische vluchtelingen hervestigen. Extra middelen kunnen ook voorzien worden voor de opvang van Syrische vluchtelingen op de Griekse eilanden, waardoor de EU ook minder kwetsbaar wordt voor Turkse dreigementen om de “poorten naar Europa open te zetten” voor Syrische vluchtelingen.

Foto: T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Wikimedia Commons / CC-BY-SA-3.0