Aan het woord is Armen Avanessian. Armen Avanessian introduceren is geen makkelijke taak. De man laat zich niet meteen in een vaste categorie plaatsen. Filosoof, maar vooral actief in de kunstwereld, een academicus zonder universiteit, een schrijver die het schrijven de rug wil toekeren, een denker die het praktische omarmt. Altijd op zoek naar de andere, nog onbekende, kant van het kunnen. Enkel op die manier is het volgens hem namelijk mogelijk aan een inclusievere wereld -en mensbeeld te bouwen.

Avanessian stond aan de wieg van het accelerationisme, een politiek op één lijn met moderniteit, abstractie, complexiteit, globaal denken en technologie. Het hieruit volgende xenofeminstische manifesto stelt dat vrijheid niet om minder maar juist meer vervreemding vraagt. In lijn met deze theorieën pleit Avanessian voor een xenopolitiek. Het “xeno” heeft volgens hem een belangrijke politieke potentie.

Avanessian: “Het voorvoegsel xeno- is natuurlijk het best gekend via de term xenofobie. Op die manier heeft xeno, wat letterlijk ‘vreemd’ betekent, vooral een negatieve bijklank. Het vreemde of het vervreemdende wordt ook doorgaans als iets schadelijks beschouwd. Het heeft de connotatie van iets dat weggenomen wordt en verwijst naar iets dat we verloren zijn. Nieuwe hedendaagse politieke stromingen zoals het speculatieve realisme en het accelerationisme proberen in te gaan tegen deze dominante kijk. In plaats van vervreemding te bevechten, en terug te keren naar een zogezegde verloren authenticiteit, claimen zij dat het vreemde en de vervreemding moeten worden omarmd als zijnde zowel positief als productief.”

“In de dynamiek van toenemende vervreemding, zoals de razendsnelle technologische vooruitgang, zit ook emancipatorisch potentieel. In plaats van je af te zetten tegen technologische en wetenschappelijke vooruitgang moet je deze naar je hand zetten, toe-eigenen en gebruiken voor sociale en inclusieve doelen. Vanuit deze gedachtegang krijgt het ‘xeno’ een positieve betekenis. Waardoor je je vervolgens weer de vraag kunt stellen wat het impliceert en betekent om je open te stellen voor het vreemde, het vervreemdende en de ‘ander’.”

Is het niet gevaarlijk om zo positief over vervreemding te praten? In theorie werkt het misschien goed, maar het is een reëel fenomeen met vele schaduwzijden.

Er zijn inderdaad negatieve kanten aan vervreemding, die we beter niet ophemelen. Dit wel doen zou ook nogal pretentieus zijn. Misschien kan ik mijn opvatting van ‘vervreemding’ illustreren aan de hand van de zogenaamde ‘kunstwereld’. Vele kunstenaars kijken neer op dit hele apparaat rondom hen, omdat deze de kunstenaar zogenaamd vervreemdt van de ware artistieke praktijk. Ze creëren hun kunst maar kijken neer op de galeries, het publiek en de instellingen en doen op die manier alsof deze los van elkaar bestaan. Veel kunstenaars gaan (nog steeds) uit van een romantisch idee over de autonomie en de authenticiteit van het artistieke creatieproces maar zijn op die manier blind voor de werkelijkheid waarin ze functioneren. Er bestaat helemaal geen scheiding tussen de zogenaamd vervreemdende structuren en de artistieke praktijk. Sterker nog; beide bepalen elkaar volledig.

Een ander mooi voorbeeld in dit verband is architectuur. Waar dit al te vaak wordt vernauwd tot zijn esthetische dimensie, geldt architectuur toch echt voornamelijk als het resultaat van financiële stromingen, politieke beslissingen en macht. Die kant van het verhaal kan niet genegeerd worden. Ideeën zijn niet puur en onbevangen, ze worden in sterke mate bepaald door het apparaat waarbinnen ze ontstaan, deze weg (proberen te) denken is de werkelijkheid geweld aandoen. Ook dat is xeno-politiek voor mij: afstand nemen van de fixatie op het authentieke om zo een open blik te ontwikkelen die ook het bijbehorende beleid en de structuren mee in rekening neemt. Niet alleen om ze te analyseren, maar ook om te leren ze vervolgens bij te sturen. In die zin ben ik meer geïnteresseerd in galeries dan in kunstenaars, meer in ruimtelijke ordening dan in de esthetiek van architectuur.

In je recente boek ‘Miamification’ – dat binnenkort naar het Nederlands wordt vertaald – waarschuw je voor de gevaren van de hedendaagse en volledige focus op het ‘nu’ – het ‘presentisme’ – met als gevolg dat we passief worden geleefd door een geautomatiseerde toekomst. Wat zijn de politieke gevaren van de fixatie op het heden?

“De laatste decennia worden we om de oren geslagen met de boodschap dat we vooral in het heden moeten leven. Of het nu om yoga, slow food of hedendaagse kunst gaat, er ligt altijd een heel sterke focus op het ‘nu’. Ik denk echter dat we in radicaal nieuwe tijden leven, die geregeerd worden door bijzonder complexe structuren en onze perceptie overstijgen. “

“Onze samenlevingen worden vormgegeven door algoritmes en computers, waarin onze individuele beslissingen niet langer bepalend zijn. Dit heeft tot gevolg dat het heden eigenlijk steeds meer wordt bepaald vanuit de toekomst, beter: wíj worden geregeerd vanuit de toekomst. Dat is iets wat de meesten onder ons nog steeds niet vatten, althans niet op een theoretisch niveau.”

“Toch kennen we allemaal de concrete manifestaties ervan. Denk bijvoorbeeld aan algoritmes die beter dan wij weten waar we van houden, of welke partner het beste bij ons past. Dit nieuw temporele paradigma, waarin de toekomst heerst over het heden, geeft ons het gevoel dat we de controle over het heden kwijt zijn en dat we dingen niet kunnen veranderen. En gevoelens van machteloosheid doet verlangen naar het verleden. Trump en zijn slogan ‘Make America Great Again’ is een typisch symptoom daarvan – het legt op pijnlijke wijze de grote zoektocht naar het authentieke, het niet-vervreemde, bloot. Dat soort retoriek slaat aan. Kijk naar Wilders, kijk naar wat er gebeurt in België, in Frankrijk en in de VS.”

‘Toekomstgenoten’

“Toen ik in Miami was, besefte ik dat Amerika nooit meer ‘great’ zou zijn. Miamization is een boek over het einde van een tijdperk en een grootmacht. In Miami zie je wat de toekomst van de VS werkelijk is. Het is een stad die draait op een ‘offshore economie’, vastgoed, toerisme, witwas-praktijken, ouderenzorg en drugs. Het toont ook de onmogelijkheid van Trumps project aan, de stad is opgebouwd uit migranten, er wordt bijna geen Engels meer gesproken. Wel, veel succes als je daar een muur wil bouwen.”

“De klimaatdreiging is in Miami bijzonder reëel, de stad zal binnen enkele jaren in de problemen komen door de stijging van de zeespiegel. Het is een walgelijke, maar daardoor ook zeer opwindende, plaats. Wij, Europeanen, zijn altijd gefascineerd door New York of San Francisco of Las Vegas maar Miami is de stad die echt zicht geeft op de toekomst van Amerika. Niet mooi of groots, maar lelijk en triest. Een aftakeling die Trump in een nog grotere versnelling zet.”

Hoe kunnen we dit tegengaan?

“We moeten geen tijdsgenoten (Zeitgenossen) maar toekomstgenoten (Zukunftsgenossen) worden. In plaats van ons tegen de technologische revolutie te verzetten, moeten we ons actief inlaten met alle veranderingen in een poging er een emancipatorisch potentieel uit te halen. Als we dat niet doen, dan laten we de nieuwe technologieën over aan het neoliberalisme die deze aanwendt om een financieel feodalisme in stand te houden.”

“Misschien is dat ook het probleem vandaag; doordat nieuwe technieken vooral in het bezit zijn van grote bedrijven of financiële instellingen worden we voortdurend geconfronteerd met de negatieve kanten ervan. Wat er weer voor zorgt dat we technologie in zijn algemeenheid als negatief zijn gaan beschouwen.”

“Het ergste is dat ook binnen links een nostalgie naar het verleden heerst. In plaats van seminaries te geven over Gramsci, zouden zij beter informatici politiseren. Met alleen Gramsci maken we namelijk geen schijn van kans om het trumpisme aan te pakken. Onze generatie doet veel aan symbolische politiek, we verdrinken in theorie en kritische opiniestukken. Dit zorgt ervoor dat we wel begrijpen dat de rechterzijde hegemonisch is, maar het geeft ons niet de middelen en kennis om hier een goed antwoord of alternatief op te formuleren. Terwijl juist dat zo belangrijk is vandaag de dag.”

“Om deze reden heb ik zelf de switch gemaakt van een theoretisch onderzoek naar meer praktijkgerichte interactie; theory as practice. Zo richtte ik tijdens de afgelopen Berlijn Biënnale een intelligence agency op. Data is het meest belangrijke materiaal van deze eeuw, maar de enige plek waar deze worden ontworpen en ontstaan zijn Silicon Valley en de inlichtingendiensten. Ik wilde een inlichtingendienst voor het volk creëren, een platform voor mensen die impact willen genereren: activisten, hacktivisten, programmeurs, financiële experten en advocaten. Alleen in zulke samenkomsten kan kennis echt worden ontwikkeld.

“Eenzelfde proces is nu gaande in het onderzoek naar xeno-architectuur hier in Brussel; samen met xeno-denkers met verschillende expertises denken we in een keten van conversaties na over de bestaansmogelijkheid van dit (nog) niet bestaande concept. In plaats van als theoretici over architectuur na te denken, proberen we gezamenlijk te bouwen aan nieuwe constructies, een proces in gang te zetten dat onvoorziene veranderingen teweeg kan brengen.”

Voorbij het humanisme

Het xeno-denken gaat dus voor een groot gedeelte over het omarmen van technologieën, deze zien als een essentieel onderdeel van het mens-zijn. In plaats van een humanisme stel je een inhumanisme voor; een voortzetting van het humanistische project op maat van de 21e eeuw. Hoe verschilt dit van post-humanisme of transhumanisme?

“Het humanisme vertrekt van het idee dat er een soort menselijke essentie bestaat en wie vandaag vanuit een humanistische traditie werkt, zal snel beweren dat we vervreemd zijn van die menselijke essentie. Het humanisme kijkt eigenlijk altijd terug naar het verleden, het wil iets herstellen. Als reactie daarop heb je stromingen als het posthumanisme dat ervan uitgaat dat ‘de mens’ niet meer bestaat, dat we in een nieuw tijdperk zijn terechtgekomen. Maar ook het posthumanisme gaat volgens mij teveel uit van een soort ‘voor’ en ‘na’ de mens, van een lineair tijdsidee. Ik geloof daar niet in. Vandaag bestaat er ook zoiets als transhumanisme, vooral in Silicon Valley kent dit een zekere aanhang. Transhumanisten willen technologie aanwenden om de mens te verbeteren, hem om te vormen tot een soort supermens. Eigenlijk gaat het over het overstijgen van de biologie zelf. Maar ook hier schuilt een zekere temporaliteit in het denken, het gaat over de toekomst: het idee dat we in de toekomst meer zullen zijn dan louter mensen.

“Zelf ga ik meer uit van een ‘inhumanisme’ dat niet anti-menselijk of amoreel is. Er is wel degelijk iets dat de mens onderscheidt van andere levende wezens, namelijk rationaliteit. Maar wat ons menselijk maakt is dat we, door toedoen van die rationaliteit, nooit volledig menselijk zijn, dat we nooit met onszelf samenvallen. We zijn eigenlijk nooit ‘mens’ geweest, er is iets dat steeds aan onszelf ontsnapt. De hedendaagse strijd rond technologie is daar misschien het beste voorbeeld van. De technologie waar we vandaag mee worstelen is ontstaan uit ons rationeel handelen, maar tegelijk hebben we het steeds moeilijker om de effecten ervan rationeel te begrijpen en te overzien. Het is noodzakelijk om deze ontwikkelingen niet als een gevaar maar als werktuig te aanschouwen, om zo de complexiteit van de 21ste eeuw het hoofd te kunnen bieden in plaats van tot slaaf te worden gereduceerd door de producten van onze eigen rationaliteit.”

Heeft dit ‘inhumanisme’ een collectief politiek (xeno)subject?

“Om politieke verandering te creëren heb je wel degelijk collectieve entiteiten nodig. Alhoewel je ook een meer fundamentele vraag kan stellen, namelijk: wie of wat brengt precies politieke verandering teweeg? Als je vertrekt vanuit een klassieke Marx-interpretatie dan is het proletariaat natuurlijk de motor achter de verandering. Maar je hebt ook een andere Marx, die in het Fragment over de machines suggereert dat machines het resultaat zijn van een collectief intellect met een stuwende kracht.”

Hoe het collectieve politieke subject van vandaag eruit zal zien weet ik niet, maar ik durf met zekerheid te stellen dat deze een andere vorm zal hebben dan in het verleden. Een nieuwe, linkse collectiviteit zal enkel kunnen ontstaan in synergie met technologische evoluties. Dat samensmelten van nieuwe technologie en politiek moet niet enkel gebeuren op inhoudelijk vlak, maar evengoed op een materieel niveau.”

“Het impliceert dat we politiek zelf zullen moeten herdenken en herdefiniëren. Ik pleit er dus niet per se voor dat sociaaldemocratische partijen nu datafirma onder de vleugels moeten nemen, of dat Facebook een redactie nodig heeft die fake news van echt nieuws kan onderscheiden. Er moet veel verder en abstracter gedacht worden dan dat. Neem nu het onderscheid tussen fake news en echt nieuws. Misschien is het punt net dat we in een nieuw paradigma leven waarin fictie en realiteit niet langer te onderscheiden vallen, categorieën van ‘goed’ en ‘slecht’ wellicht nergens meer op slaan en onze traditionele conceptie van ideologiekritiek geen steek meer houdt. Wat kan een emancipatorische politiek dan nog betekenen? Het is op dit niveau dat we moeten denken.”

Armen Avanessian en architect Markus Miessen werken op dit moment samen met het platform ‘Perhaps it is high time for a xeno-architecture to match’ aan een onderzoek naar het potentieel van een xeno-architectuur. Op 18 april zijn ze te gast in Het Kaaitheater, Brussel.

Lietje Bauwens studeerde filosofie en is mede-initiator van het platform ‘Perhaps it is high time for a xeno-architecture to match’.

Thomas Decreus is journalist voor DeWereldMorgen.be