Steeds meer krijg ik het gevoel dat deze man niet op zijn plaats zit. Johan Temmerman is predikant voor de Gentse Verenigde Protestantse Kerk in een kerkje in de Sint-Kristoffelstraat. Protestantisme is binnen de christelijke gemeenschap in België een minderheid die binnenkort vijfhonderd jaar bestaat. Maar Temmerman wil daar niet zoveel betekenis aan hechten: “Luther had een punt, maar het is zo gedateerd”.

In 2017 zal het vijfhonderd jaar geleden zijn dat Maarten Luther zijn thesen aan de kerkdeur van het Duitse Wittenberg nagelde. Dat is toch iets speciaals?

Om eerlijk te zijn: ik denk daar niet aan en ik weet niet of dat eigenlijk zo belangrijk is. Dat kadert in mijn opvatting over de Reformatie in het algemeen. De Reformatie heeft op lange termijn in de verandering van het mensbeeld niet zoveel teweeg gebracht. En ik heb het moeilijk met de Godsdienstoorlogen; een triest hoogtepunt in de geschiedenis. Dat is gewoon niet te vergelijken met het rationalisme en de Verlichting. Die vormen pas een verandering in het wereldbeeld van de mensen. Luther had een punt, maar het is zo gedateerd. Er zal wel aandacht aan worden besteed, zoals in Duitsland. Historische gedenkdagen zijn folklore hé.

Is dat geen tegendraadse mening? Of schat ik dat verkeerd in?

Het protestantisme is hopeloos verdeeld. Maar als je ziet wat een eenheidskerk teweeg brengt, dan is dat eigenlijk nog niet zo erg. Kijk maar naar de Romaanse Kerk. Maar onze Kerk heeft toch wel het nadeel verspreid te zijn. Daarom heb je uiteenlopende meningen. Er zijn heel veel mensen die bij wijze van spreken moralistisch zijn. Anderen zijn dan weer liberaler in hun denken. Ik zou me in die context eerder een liberale mening toe-eigenen. Eigenlijk zijn we allemaal een beetje tegendraads (lacht). Zelfs fundamentalisten noem ik soms tegendraads, begrijpt u wat ik bedoel?

Als het protestantisme niet veel teweeg heeft gebracht, hoe omschrijft u dan uw rol?

Een eerste rol – en ik meen dat – is inzicht geven. Inzicht op basis van kennis. In de eerste plaats ben ik een theoloog, maar daardoor ken ik de geschiedenis van de rituelen goed en die van de fundamenten van onze christelijke cultuur. Bijvoorbeeld de Bijbelse geschriften of de eerste Griekse en Latijnse geschriften. En door een onderzoek naar die traditie kan ik mensen een aantal aanknopingspunten bieden die tot een beter besef kunnen leiden. Waar sta ik in de wereld, wie ben ik? Maar ik beschouw dat niet als een wereldbeeld of mensbeeld opdringen. Alleen inzicht kan ik verschaffen. Het wereldbeeld of het mensbeeld moet iedereen voor zichzelf uitmaken.

Dat is toch een vrij bescheiden rol die u dan aan uzelf en deze Kerk geeft?

Ja, maar dat is nog maar een eerste. Ten tweede is er nog liturgie. Ik vind dat leuk en heel zinvol. Liturgie is ritueel: op cruciale momenten in het leven overgangsrituelen volbrengen. Doop, begrafenissen, stervenden begeleiden, de geboorte, het huwelijk. Dat zijn de meest bekende en voor heel wat mensen is dat maar once in a lifetime. Maar voor mij is dat een ritueel opbouwen en zodanig kaderen dat mensen iets meemaken en dat het nadien niet meer hetzelfde is als voordien. Dat helpt mensen en geeft hen inzicht. De eerste functie is dus inzicht verschaffen; de tweede is liturgie.

De derde functie die ik mijzelf toedien is cultureel. Ik ga op zoek naar hedendaagse kunst die, zonder het vaak te weten, affiniteiten vertoont met de geschiedenis. Ik probeer tentoonstellingen, concerten en dergelijke meer te houden. Dat is een vorm van dienstverlening. Dat hoeft niet christelijk te zijn. We proberen dat zo open mogelijk te zien. Rond de Gentse Feesten hadden we hier een hele stille, sacrale ruimte dat open staat voor Gentenaars om langs te komen of meditatieve dingen te doen. Dus inzicht, liturgie en cultuur.

Er is geen grotere rol voor uw gemeenschap weggelegd denkt u? Heeft de Kerk dan niets te bieden aan een samenleving in crisis?

Eigenlijk wel. Omdat u dat nu zo zegt, ben ik dat wel genegen. Maar ik zou dat nooit zelf naar voren schuiven. We hebben geen ambitie om groot of rijk te worden. Er bestaan protestantse Kerken die dat willen. Die zijn vooral vanuit Amerika overgewaaid en zouden eigenlijk de wereld willen veroveren. Dat is zeker niet aan ons besteed.

Dus het gaat om eenvoud en wat men vroeger armoede noemde. Maar nu draait het allemaal om geld. Ook van ons wordt verwacht dat we af en toe geld toesteken. We verdienen daar niets aan. Maar alles moet vandaag blijkbaar verkocht worden. Iets is pas goed als het winstgevend is. De relativering van de dominante economische wetmatigheden vind ik een culturele bijdrage.

Hoe groot is de Verenigde Protestantse Kerk in Gent?

Op papier is ze natuurlijk een stuk groter dan ze daadwerkelijk is. Op zondag kom ik samen met zeventig tot tachtig mensen. Op papier zijn dat vijf tot zeshonderd adressen. Dus dat betekent ongeveer twaalfduizend mensen. Maar binnenkort is het kerstdag en dan is het, zoals ze wel eens zeggen, bakske vol. Veel mensen komen maar een of twee keer per jaar naar deze kerk. Vaak op kerstdag. De kinderen krijgen dan een cadeautje. Maar ik vind dat niet zo erg.

En denkt u dan niet aan uw opvolger? Hoeveel mensen zullen dan naar de kerk komen?

Op een onbewaakt moment denk ik daar wel eens aan (twijfelt). Ik geef les aan de protestantse universiteit in Brussel en ik zie ook daar dat de meesten naar het onderwijs gaan. En dat is normaal want onderwijs is mooi hé? Veel vakantie (lacht). Maar weinig mensen voelen nog de vlam om predikant te worden. Dus ik vraag mij inderdaad soms af hoe het verder zal gaan.

Moet een predikant ook met sociale problemen bezig zijn?

Het gaat vooral om sociale bewogenheid. Wij krijgen vaak mensen over de vloer die om hulp komen vragen. Dat zijn natuurlijk niet diegenen die al hulp krijgen. Het zijn mensen die nergens anders terecht kunnen. Maar we zeggen hen niet dat we al hun problemen kunnen oplossen. Toch is het niet eenvoudig want niet iedereen in de Kerk is daar voorstander van. Bovendien wordt daar misbruik van gemaakt.

Maar hoe gemakkelijk gebeurt dat? Want u helpt mensen soms financieel.

Enkel in laatste instantie als de nood echt acuut is. Iedereen vraagt uiteraard in het begin geld en als wij vragen waarvoor dat moet dienen, dan geven ze wel eens een valse reden. Dan blijven ze soms ook terug weg want ze kwamen gewoon om geld. Hoewel iedereen geld wil helpen we mensen soms ook met huisvesting, kleren of voeding. Maar ook door eens mee te gaan naar bureaus of papieren in orde te brengen. Het gaat dus ook om heel praktische dingen. Geld enkel in laatste instantie, omdat dat de oorzaak van veel leugens is.

En misschien ook zelfbedrog.

Zeker weten. Hoeveel mensen zijn er niet die tegenover mij zitten en naar alcohol ruiken. En die zeggen vaak dat ze niet drinken. Ze drinken nooit want ze hebben zogezegd alleen geld nodig voor hun kleine kinderen thuis. Ik zeg daarop: “Ik geloof u niet want u ruikt naar alcohol. Hoe kunt u dat zeggen?” Dan maken ze zich wel eens kwaad (lacht). Maar geld laat niet het mooiste in de mensen los. Laten we het zo zeggen.

Niet enkel de protestantse gelovigen wil u helpen neem ik aan.

Als ze komen, dan zijn ze allemaal protestants hé (lacht). Maar als je een beetje doorvraagt dan blijkt dat al niet meer zo te zijn. Mensen denken soms dit: “als ik zeg dat ik protestants ben, ga ik iets krijgen”. Of: “als ik zeg dat ik niets ben, ga ik niets krijgen”. Alsof dat wij daar rekening mee houden.

U zegt dat u een liberale visie aanhangt. Is die ook oecumenisch?

Ja zeker. Het is christelijk. En als ik liberaal zeg is dat omdat de oorsprong van deze kerkgemeenschap in de zestiende eeuw ligt. We waren geuzen want toen noemde men dat zo. Die geuzensymboliek is opnieuw naar boven gekomen in de 19de eeuw omdat liberale denkers de maatschappij van levensbeschouwelijke dwang wilden bevrijden. Alles was katholiek hier en in Gent waren er veel liberalen die zich naar de protestantse kerk hebben gewend. Ze meenden dat geloof alleen maar zinvol kan zijn als de mens dat uit vrije wil doet. Maatschappelijke vrijheid is met andere woorden noodzakelijk. Als het onder dwang gebeurt dan heeft het geen zin. Ik vind dat de mens individueel zijn leven vorm moet geven. Religie kan helpen, net als heel wat andere dingen.

Is dat uw mening of is dat een boodschap die uw hele gemeenschap uitdraagt?

Ondertussen wel. Ik ben hier een kleine tien jaar. De boodschap dat iedereen voor een stuk aan zichzelf moet werken wil ik verder doorgeven. En dat sluit zeker geen gemeenschap uit. Integendeel. Het is juist daardoor dat iemand de zin van iets beter kan ervaren. Tenminste: als er geen vorm van negatieve sociale controle is. Probeer dus de vrijheid te vinden in uzelf en van daaruit kunnen anderen u niet domineren.

Deze kerk heeft lang een liberale achterban uit de welgestelde middenklasse gehad. Is dat vandaag nog zo?
Nee. Het beeld dat van de achterban schetst, is ouder dan de sociale revolutie van de 19de eeuw. In de tijd dat het proletariaat opkwam had deze Kerk een predikant die in opspraak is gekomen: (Jan Derk) Domela Nieuwenhuis (Neygaard). Hij probeerde in de armere buurten van de stad de mensen te verheffen. En dat is hem deels gelukt, maar enkel voor een heel korte periode. Het was een felle man die daar ook een politieke boodschap aan heeft gekoppeld. En dat is op een fiasco uitgelopen. Hij is er ook voor veroordeeld.

Is hij niet de broer van de Nederlandse anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis? Een socialist die vriend aan huis was bij Vooruit.

Ja. Maar na een tijd is dat allemaal veranderd. Daar schiet niets van over. En die liberale families van de 19de eeuw zijn ook stilletjes aan verdwenen. Als ze nog bestaan dan zijn ze op papier misschien nog lid. Nu moet deze gemeenschap het meer hebben van mensen die zoeken. Mensen die zoeken maar niet tevreden kunnen zijn met al die nieuwe vormen van spiritualiteit zoals die uit het Oosten. Ik ben daar niet tegen maar dat heeft maar weinig wortels in onze maatschappij. Onze christelijke traditie heeft in het Westen wel nog heel diepe wortels.

Ik kan aannemen dat mensen die Oosterse religies overnemen dat op individuele basis doen. Maar sommigen onder hen missen nog altijd een gemeenschap. Een Kerk dus.

Zeer juist. Want vaak is het ook zo dat het vlot ontvlamt maar ook snel uitdooft. De eerste twee, drie, yogalessen zijn heel leuk. Maar dat volhouden is moeilijk en mensen zakken snel terug naar hun oude patroon. Mindfulness is ook zoiets nieuws. Wij hebben ook een lezingcyclus. Wij nodigen dan mensen uit die met dingen bezig zijn die verband houden de zoektocht van mensen. We hebben eens iemand uitgenodigd om over mindfulness te komen spreken. En dat was volgens mij gewoon hetzelfde als in de kloosters. Mediteren en bidden, maar het heeft nu een andere naam.

En dat valt te verzoenen met het christelijk geloof?

Het christelijke levensbesef zal nooit verdwijnen. Ook de Verlichting is uit het christelijk levensbesef gegroeid. De Verlichting is niet als een wereld die plots open gaat. Integendeel. Dat is gegroeid vanuit het christendom en vanuit de ontsporing van het christendom. Het is een hele geschiedenis die je niet kunt uitwissen. Maar de zin van de liturgie is wel aan het verdwijnen. Dat zit nochtans ongelooflijk sterk in elkaar. Door daar lang mee bezig te zijn weet ik dat.

Kunt u een voorbeeld geven?

We hebben bijvoorbeeld vaste kalenderfeestdagen. Maar het christendom heeft ook joodse wortels en die religie was niet op de zon maar op de maan gebaseerd. De stand van de maan verschuift en als je de kalender als vast beschouwt, dan verschuift ook de liturgie. Zoals Pasen want die valt elk jaar op een andere zondag. Pasen valt bij de eerste volle maan na het begin van de lente. Dat was vroeger het joodse Pesach: een overgangsfeest of rite de passage. Een nieuwe fase van de cyclus begint dan en de natuur vernieuwt zich. Daarom houdt de periode voor Pasen, of Pesach, een versobering in. Maar dat is niet enkel iets van de joden. Het komt uit de tijd dat alle mensen een circulair wereldbeeld hadden.

In het neolithicum waren mensen nomadisch. Ze waren aangewezen op vernieuwing van de natuur en ze trokken altijd naar die plaatsen waar de vernieuwing aan de gang was. Ze dachten dat ze dat van de maan en de sterren konden aflezen. De liturgie heeft die circulaire grond bewaard. Dat is de zin van liturgie want een mens vervangt om de zoveel tijd al zijn lichaamscellen en je kunt je daar ook bewust van zijn. Hoewel liturgie lijkt te verdwijnen vind ik het daarom wel belangrijk.

Maar kalenderfeestdagen zoals kerstdag zijn eigenlijk onzin. Het is pas in de vijfde of zesde eeuw ingevoerd omdat de Romeinen zo een feestdag hadden: de sol invictus. Dat is de zonnewende en de Romeinen beschouwden dat als het licht dat het van de duisternis haalt. Ze vierden dat op 25 december omdat die zonnewende op die dag het laatste geschiedt. De christenen uit de vroege middeleeuwen namen dat over omdat het zo populair was. Maar Christus is op 25 december helemaal niet geboren.

Kerst is dus zoals het Sint-Martinusfeest in november, dat ook het duister verdrijft.

Ja, en daar moet dus geen vaste datum op geplakt worden. Het besef dat we moeten samenleven met de natuur zit heel diep in de rituelen. Als wij de natuur aan onze laars lappen dan zal de natuur ons aan haar laars lappen. Nu komt dat besef een beetje terug en dat is een goede zaak. Ik probeer aan liturgie een hedendaagse invulling te geven. Maar ik ben ook verplicht om kerstdag te vieren, anders zou ik dat niet doen. Een culturele bijdrage leveren, vind ik wel belangrijk want cultuur heeft ook met liturgie te maken.

Dat is allemaal interessant, maar denkt u niet dat de Kerk ook een wereldveranderende rol kan spelen? U zei dat protestantisme niet veel veranderd heeft. Moet het dat dan niet doen?

Daar heb ik het moeilijk mee omdat uit de kerkgeschiedenis is gebleken dat zoiets vaak ontaardt. Missionarissen zijn uiteindelijk een element van het kolonialisme geworden. De extreme uitbuiting van Afrika was daar het gevolg van. En wie is er beter van geworden? Leopold II natuurlijk. Je kunt zo gemakkelijk een oordeel vellen en ik weet niet of ik wel weet hoe de wereld moet veranderen. Afrika vind ik het beste voorbeeld want we hebben het hele continent gekerstend tijdens de kolonisatie. Maar nadat de kolonisatoren vertrokken, barstten daar burgeroorlogen en stammenoorlogen uit. Tot op vandaag want een van de grootste massamoordenaars in Afrika is Joseph Kony uit Oeganda met al zijn kindsoldaten. En hij noemt dat het leger van de Heer. Jezus man, dat is waanzinnig fout.

Maar speelt religie dan geen dubbele rol? Zowel onderdrukkers als onderdrukten gebruiken het geloof voor hun doeleinden.

Dat is exact zo. Religie kan een element zijn van verlichting en van verduistering. Maar ik ben verplicht om het een instrument van Verlichting te laten zijn waardoor ik wereldverbetering moet loslaten. Om het theologisch uit te drukken: als God het wil (lacht). Het klinkt vreemd, maar als God het wil dan kan ik er toch niets aan doen. Maar ik wil die visie niet opdringen.

In het Midden-Oosten en Noord-Afrika gebruiken opstandelingen religie ook. Denkt u niet dat gelovigen moeten meestappen in dat protest? Mensen als u kunnen toch niet aan de zijlijn staan?

Natuurlijk niet. Ik weet zeker dat ik bijvoorbeeld de Palestijnen zou steunen. Maar de Palestijnen worden ook onderdrukt door hun eigen leiding. Dat geldt ook voor de Joden, maar daar komt nog eens het hele Amerikaanse, kapitalistische systeem bij kijken. Zolang Hamas en Fatah de mensen in de Palestijnse gebieden domineren, zolang kunnen wij ook niet veel doen. Maar wij weten totaal niet wat de islam betekent.

Iedereen reageert tegen de islam en dat terwijl het allemaal bij enkele profeten is begonnen. De joden hebben dat profetisme in het Oud Testament vastgelegd. Het christendom is daar uit ontstaan, en door het christendom is de islam ontstaan. Het christendom was in de eerste eeuw na Christus een goede beweging. Maar ze hebben zich volledig in het Romeinse Rijk genesteld. Christenen hadden een complete machtspositie bereikt want keizer Constantijn is in de vierde eeuw christelijk geworden.

Maar dan ontstaan er christelijke milities of stoottroepen. Die namen de Bijbel letterlijk en schooiden van de mensen. Maar als er te veel zijn die niet genoeg krijgen om te leven, dan wordt bedelen plunderden. De bibliotheek van Alexandrië was een ongelooflijk centrum van antieke geleerdheid. In brand gestoken door christenen want het was heidens. En in welke streken komt plundering hard aan? In de armste. En juiste in de arme streken van het Midden-Oosten is de islam ontstaan. Daar zei iemand als Mohammed: als God dat wil, dan ga ik niet akkoord.

Maar dat is niet de islam zoals ze vandaag wordt afgebeeld.

Inderdaad. De vraag is dus: waar ging het vroeger om? Maar we willen dat niet weten. Natuurlijk zijn er onnozelaars die islam een slechte naam geven. Maar er zijn overal onnozelaars. De islamieten en joden zijn broeders. Wat is het verschil tussen christendom en islam? Maar vijfhonderd jaar. Kijk bijvoorbeeld naar Mani waar de Manichezen vandaan komen. Dat was een jood die christelijk opgevoed was en een eigen gedachtegang heeft ontwikkeld omdat hij zag dat het christendom ontspoord was. Ik heb onlangs die geschriften gezien. Het is als een tussenschakel tussen christendom en islam terwijl christendom al een schakel is met het jodendom.

Als ik dat allemaal hoor dan stel ik mij de vraag hoe u hier terecht bent gekomen.

Wel, zoals de meesten heb ik op het Gentse Jezuïetencollege school gelopen. Ik heb de filosofie die ik daar meegekregen heb overboord gegooid omdat het te streng was. Daarna heb ik filosofie gestudeerd waardoor ik dacht dat ik het allemaal wel wist. Maar met mijn studie filosofie kon ik niet veel doen waardoor ik op reis ben gegaan. In Australië heb ik lang verbleven en veel geleerd van Aboriginals in de outback. Zij hebben een enorme rijkdom. Alles leeft verder in de aarde en dat is prachtig.

Ze vroegen ook naar mijn ‘ding’, waar komt het volgens mij allemaal vandaan, maar ik had alleen filosofen gelezen. Dat moet ik allemaal eens leren kennen dacht ik. Na mijn terugkeer heb ik Hebreeuws gestudeerd en oude teksten gelezen. Toen gaf ik ook les in Hebreeuws en dat liep tamelijk vlot. Ik was een doctoraat in theologie begonnen maar die liep maar niet op zijn einde. Maar je kunt niet blijven doctoreren dus ze vroegen me om in de Kerk te gaan en daar het doctoraat af te werken. Dat was wel even wennen.

En waarom de protestantse Kerk. Hebt u protestantse wortels?

Nee. Mijn moeder had joodse wortels en mijn vader was communist (lacht). Maar ik heb geen keuze gemaakt voor het protestantisme, wel voor de mogelijkheid om de wortels van onze cultuur te leren kennen. De oudste geschriften zijn Hebreeuwse geschriften. Er zijn ook Egyptische en Assyrische of Mesopotamische teksten met spijkerschrift. Prachtige bronnen zijn het. Maar het corpus van de Hebreeuwse teksten is toch wel het fundament van ons wereldbeeld. Onze Westerse traditie die ik wilde leren kennen. Daarvoor heb ik Hebreeuws gestudeerd, en Grieks en Latijn. En dan hebben ze mij gekozen omdat ze zeiden dat het jammer zou mocht ik mijn doctoraat niet kunnen afwerken.

Hebt u geen spijt gehad van die keuze?

Ik ben nog altijd geïnteresseerd in die teksten. En dat hoeven niet enkel antieke teksten te zijn, want ik lees ook Nietzsche. Maar door in de Kerk te gaan heb ik daar allemaal de tijd voor en ik neem die tijd ook om ze te bestuderen. Dat valt goed mee. Liturgie en rituelen heb ik ook graag. Nee, ik heb daar geen spijt van.

Dit interview werd afgenomen in het kader van een eindopdracht voor de opleiding Master in de journalistiek aan de Erasmushogeschool Brussel (ehb).