Honderd jaar geleden begonnen de kanonnen te bulderen. Nu ligt er een
stortvloed aan boeken over de Eerste Wereldoorlog klaar. Sommige ervan, zoals
de aangrijpende roman Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans, beheersen terecht het boekenlandschap. IJzeren oogst, een reis door Europa en de Grote
Oorlog verdient hier zijn plaats naast.

Korneel De Rynck is niet aan zijn proefstuk toe. Enkele jaren geleden maakte deze jonge
historicus een opgemerkt debuut met De Tuin van Tito. Een reis langs de
spoorlijn Belgrado-Sarajevo. Hij ontving er de Groene Waterman-publieksprijs voor
en werd genomineerd voor de VPRO- Bob den Uyl-Prijs voor het beste reisboek. Ook
met IJzeren oogst bewijst de auteur dat reizen en geschiedenisvorsing best kunnen samengaan.
 

Net als
zijn grote voorbeeld Geert Mak trekt De Rynck op reis, gewapend met een
telelens, om scherp te stellen op de mensen die hij ontmoet en op het ruime
kader van de geschiedenis waarbinnen hun voorouders aanwezig zijn.   

Een reis door Europa

Hoewel De Ryncks overgrootouders langs moederskant uit de
Westhoek stammen, beperkt hij zich niet tot een zoveelste studie van de
zandzakjes en loopgraven bij de IJzer. De Eerste Wereldoorlog werd immers niet
alleen uitgevochten in de Westhoek. Heel Europa werd meegesleurd in de Grote
Oorlog.

Daarom reisde de auteur ook naar andere slagvelden om de
belangrijkste momenten van de oorlog te reconstrueren. Dat is de originele
ruggengraat van dit omvangrijke chronologisch geordende boek in twintig hoofdstukken.
Het westfront komt aan bod, het Italiaanse front, het Balkanfront en uiteraard het
oostfront.

Samen gaat het over twintig sleutelmomenten in elf landen.
De meeste ervan zijn amper of niet doorgedrongen tot onze klassieke
geschiedenisboeken. Na een aanloop in Sarajevo en een reconstructie van de
moord op de Oostenrijk-Hongaarse aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw, komen
de eerste veldslagen in Servië aan bod. Daarna volgen de Tannenbergslag in
Oost-Pruisen tussen Russen en Duitsers tot de slag bij Vittorio Veneto in 1918
en uiteindelijk de wapenstilstand van november 1918 in een treinwagon in het
bos van Compiègne.

Ter geografische verduidelijking werden achter in het boek
een aantal kaarten opgenomen waarin de frontlinie van dat ogenblik afgebakend
werd. ‘De ijzeren oogst’ van de Grote Oorlog ligt verspreid over heel Europa,
maar honderd jaar later blijven er alleen landschappen en hier en daar bemoste
grafstenen en monumenten over.

Het
landschap ‘lezen’ 

De
Rynck fietst, wandelt en rijdt door landschappen die hij in het spoor van zijn
Britse collega-historicus Simon Schama probeert te ‘lezen’ met zijn historische
kennis. Voor de beschrijving van de Tannenbergslag rijdt hij van Nidzica over
een tweebaansweg naar Wielbark.  

“Aan
mijn rechterkant, een paar kilometer verder, liep toentertijd de Russische
grens. De redding. Aan mijn linkerkant ligt het donkere grote bos waar de
Russen gevangen zaten. De nachtmerrie. Overal op de weg stonden Duitse
soldaten, mitrailleurs in de aanslag, cavaleriepatrouilles reden heen en weer.”
(p. 57)   

De
Rynck is goed voorbereid. Tijdens zijn reconstructie spreekt hij in vele talen
met kenners ter plaatse en hij leest zich te pletter om de historische
achtergrond in beeld te krijgen.  

Lieux de mémoire

Plaatsen
van herinnering zijn losse restjes
geschiedenis. Elk gedenkteken, elke grafsteen parasiteert op een veronderstelde
historische kennis: niet de gedeelde herinnering zelf, maar een gedeelde
herinnering van de geschiedenis zoals deze ons onderwezen is.  

Deze benadering komt zeer goed tot uiting in zijn
beschrijving van de Tannenbergmythe. Daarover reflecteert Korneel De Rynck wanneer hij in
Olstzynek op zoek gaat naar sporen van een zeer controversieel monument dat
naargelang de historische omstandigheden een andere nationalistische
invulling heeft gekregen.  

De slag bij Tannenberg verwijst oorspronkelijk naar de
nederlaag in 1410 van de Duitse ridders tegen het Russisch-Pools-Litouwse
leger. Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam Duitsland revanche. Na de Eerste
Wereldoorlog richtten de Duitsers een Tannenberg-Nationaldenkmal op, even later
gebruikten de nazi’s de Tannenbergmythe volop voor hun propaganda. Na de Tweede Wereldoorlog werd het
monument door het Poolse regime afgebroken, de stenen werden gebruikt voor een nieuw
monument van dankbaarheid aan het rode leger in Olsztyn.  

McSomme 

De
Rynck wijst bij herhaling en terecht op de negatieve zijden van wat
tegenwoordig thanatostoerisme wordt genoemd, het toerisme naar plekken waar
dood en vernieling manifest aanwezig zijn geweest. Naast boeken over de
Sommeslag ziet De Rynck in een Frans
bezoekerscentrum allerlei souvenirs liggen, zoals poppy-paraplu’s. 

Hij
vraagt zich af: “Waar ligt de grens tussen oprechte herdenking en goedkope
commercie? Aan de rand van een begraafplaats even verderop zag ik een
Coca-Coladrinkbeker en een frietzak van McDonald’s liggen. Wordt dit een
McSomme?” (p. 207) Of een McIeper misschien? Op welke manier wordt er
omgesprongen met de oorlogsherdenkingen die in de Westhoek op dit ogenblik
plaatsvinden? 

In zijn
enthousiasme laat De Rynck zich soms verleiden te gedetailleerd in te gaan
op de oorlogsverrichtingen en troepenbewegingen, waarin je als lezer verloren
dreigt te lopen. Toch blijft IJzeren oogst in de eerste plaats de
eenmansonderneming met de allure van een gedreven reiziger-historicus, die historische
oorlogslandschappen op een originele manier weet te ‘lezen’. De oogst aan boeken
over de Eerste Wereldoorlog is groot. Wie dit boek koopt, haalt kwaliteit in
huis. 

Korneel De Rynck: IJzeren oogst. Een reis door Europa en de Grote
Oorlog. De Bezige Bij Antwerpen, ISBN 978-90-854242-7-7.