Als ik in het CCA kom, zie ik er heel wat mensen aanschuiven bij de schilderijen en de foto’s. Heel veel jongeren en ja, zelfs kinderen lopen er rond. Hier is geen typische vernissagesfeer op te snuiven. Het gaat er gemoedelijk aan toe.
Ik wil snel aan mijn toer beginnen, want ik ben benieuwd naar het werk van twee jongeren met wie ik in het verleden al heb samengewerkt in andere projecten. Geen van beiden beschikken over de nodige papieren om wettelijk in het land te verblijven, maar dat houdt hen niet tegen om zich volop te engageren voor anderen, voor de stad.
Er is een schril contrast tussen de tentoongestelde werken. Een deel van de werken is veel vrolijker en toont het mooiste van onze stad. Het zijn vooral de werken van wat oudere Belgische artiesten. Naast hun werk zie ik ook andere beelden: verlaten panden volgepropt met oude flessen, stoelen, banken.
Iets verderop foto’s van daklozen gewikkeld in dekens. Ik hoef de bordjes met de naam van de auteur niet eens te verifiëren. Dit zijn werken van de jongens-zonder-papieren. Deze foto’s hier vóór mij, die ik nu op mijn gemak bekijk met een glas wijn in de hand, zijn beelden van hun realiteit.
Na mijn toer zoek ik ergens een rustige ruimte om met deze twee jonge artiesten te spreken. Ook al ken ik ze al een tijdje, het gesprek komt moeizaam op gang. Zodra ik vertel dat ik een stuk over hen wil schrijven, weten ze niet meer wat ze wel of wat ze niet mogen vertellen. Ik neem de tijd.
“Via de foto’s wil ik laten zien wat mijn situatie is. Veel mensen hebben er geen benul van wat het betekent om in illegaliteit te leven. Het is een hard leven”, vertelt Mohammed. “Maar ik doe dit niet louter om te laten zien hoe mijn leven er nu uitziet. Foto’s maken, kunst, dat is mijn leven. Ik ben als kunstenaar geboren.”
“Als kind wist ik al dat er voor mij één roeping was en dat is de kunst”. De ogen van Mohammed glinsteren en ook al is zijn Frans niet zo goed, komt hij los. “In Marokko was het niet makkelijk, want zelfs in mijn eigen familie werd ik niet serieus genomen als kunstenaar. Maar ik ben er altijd van overtuigd geweest dat dit mijn toekomst zou zijn. Op geen enkel moment heb ik mijn droom opgegeven. Ik wou alles eruit halen en dat is ook één van de redenen waarom ik vandaag in Brussel zit”.
Ik vraag hem of het niet moeilijk is om deze droom te realiseren als je als illegaal door het dagelijkse leven moet. Eigenlijk kan ik het antwoord al raden, maar het is één van die vragen die je stelt bij zulk een interview. “Makkelijk is het niet. Je moet eerst en vooral zien te overleven, maar overleven zonder met kunst bezig te zijn, kan ik niet. Kunst is voor mij een basisbehoefte. Ik heb het geluk gehad om veel steun te krijgen van enkele organisaties zoals Globe Aroma, Irma Firma en vzw Buurtwinkel. Ze hebben me de kans gegeven om bezig te blijven met kunst. Ik ben daar erg dankbaar voor.”
Ik vraag hem of Brussel nu werkelijk ook zijn stad is. “Ik heb mijn eigen plek hier gevonden. Het is een leven vol onzekerheid, maar door bezig te zijn met mijn kunst en door in contact te komen met mensen uit allerlei culturen voel ik mij hier goed. Ik voel mij niet vreemd.”
“In werkelijkheid gaat er veel talent verloren”
Mustafa, die hier ook foto’s tentoonstelt, luistert aandachtig mee. Af en toe als Mohammed een woord in het Frans niet kan vinden, komt hij hem te hulp. Dat hij hier foto’s heeft hangen, verbaast me, want ik wist niet dat ook hij met fotografie bezig was. Hij heeft rechten en informatica gestudeerd, maar door zijn situatie kan hij nergens aan de bak komen.
Ik weet wel dat hij ervan droomt om ooit in onze stad een talentenfestival te realiseren. “Mensen denken dat de sans-papiers niets kunnen en in de criminaliteit zitten of naar hier komen om te profiteren, maar in werkelijkheid gaat er veel talent verloren dat hier geen kans krijgt. Ik zou echt graag iets organiseren waar werkgevers en andere mensen kunnen zien dat wij wel heel wat in onze mars hebben.”
Zijn foto’s zijn minder optimistisch dan zijn dromen. Zoals bij Mohammed, zie ik veel daklozen, armoede, squats. “Ik loop altijd rond met een camera. Ik nam de foto’s nooit met de bedoeling om er later iets mee te doen. Nu heb ik toch besloten om ermee naar buiten te komen. Om een glimp te tonen van die verborgen levens. Eigenlijk heb ik aan de andere mensen die je op de foto’s ziet, niets verteld over deze expo, want ze zouden kwaad op mij zijn. Maar dit moet worden getoond.”
Mustafa is ook heel dankbaar dat hij van onder andere vzw Buurtwinkel wat steun heeft gekregen. “Zonder steun, zonder een soort netwerk zit je als sans-papiers diep in de merde.”
Ik vraag hem wat hij van het werk van de andere artiesten vindt. “Het is een speciale ervaring, want op die andere werken zie je vrolijkheid, mooie momenten … allemaal zaken die in schril contrast staan met mijn werk en dat van Mohammed. Ik vraag me af in hoeverre zij of andere mensen onze realiteit kunnen begrijpen of voelen als je ziet hoever die realiteiten uit elkaar liggen.”
Mohammed komt tussen in het gesprek. “Ik vind het verrijkend om in contact te komen met hen. OK, het is compleet iets anders, maar ze vertrekken ook vanuit hun verhaal. Ik vind het boeiend om samen met mensen uit verschillende disciplines en achtergronden dingen te doen, want ik kan daaruit leren.”
Voordat ik vertrek, vraag ik naar hun ideaal Brussel. “Het ideale bestaat niet”, antwoordt Mohammed. Goed, iets naar waar zij naar streven of van dromen dan, probeer ik. “Papieren om hier te blijven en te werken. Hier een normaal leven leiden, dat is mijn ideaal Brussel”, zegt Mustafa.
Maar Mohammed tempert zijn hoop al snel. “Vroeger dacht ik dat de juiste papieren alles zouden oplossen, maar nu besef ik dat er zoveel problemen zijn en ook al heb je papieren die problemen ga je niet direct oplossen.”
“Dat klopt. Op de squats kom ik heel wat mensen tegen die papieren hebben, maar die nog steeds in de miserie zitten”, zegt Mustafa. “Het leven is een strijd waar alleen de sterksten het halen”, besluit Mohammed. Mustafa daarentegen klinkt strijdvaardiger: “We zijn sterk en blijven voort doen, maar we hebben wel steun nodig”.
Bleri Lleshi
Bleri Lleshi is een Brusselse filosoof.
De tentoonstelling is nog te bezichtigen tot 25 mei in CCA (Communautair Centrum Anneessens), Gierstraat 2, 1000 Brussel, gratis toegang, info 02 512 69 85 en 02 213 60 12.
