We kunnen niet om pessimisme heen, zelfs al is optimisme een morele plicht. De driedubbele crisis, sociaal, ecologisch en economisch, heeft ons in het nauw gedreven. Velen onder ons snakken naar adem of wachten apathisch af. Viabele politieke alternatieven voor rechts of links managerisme zijn er niet. In dit verstikkende klimaat weerklinkt de roep om de terugkeer van de Grote Verhalen, de grote -ismen, de ideologieën die de 20ste eeuw goedschiks of kwaadschiks vorm gaven. Maar is dat wel wenselijk en kan dit binnen een uitgeholde democratie?

De terugkeer van de -ismen

We hebben te veel ruimte gegeven aan één dominant -isme sinds 1989, sinds het einde van de geschiedenis. Sociologen als Willem Schinkel pleiten voor een ongebreidelde terugkeer van utopisch denken, want ‘dat is productief gebleken in het verleden’. ^[1] Journalisten als Gie Goris vinden met de psycholoog Harald Welzer dan weer dat we onze idealen moeten vertalen in ‘grootse en meeslepende maatschappelijke projecten’, een ‘Groot Verhaal waarin de belofte op geluk centraal staat’.^[2] Ook in sommige milieubewegingen zien we plaatjes terugkeren van hoe de initiatiefnemers de toekomst zien: een groen, solidair en gelukkig ecotopia. Vaak genoeg gaan de doelstellingen van milieubewegingen veel breder dan alleen maar het objectief terugdringen van milieuverontreiniging. Het is een hartstochtelijke, verleidelijke kreet, met de beste bedoelingen. Maar hij doet me huiveren.

Utopie en geweld

We kunnen het vergeven maar we mogen niet vergeten. De drang naar een ideaalbeeld van de maatschappij, een Shangri-La, Thomas Mores Utopia, is in het verleden inderdaad zeer motiverend gebleken. In tijden van crisis kon de mens zich in solidariteit achter grote projecten scharen, meestal na een bevrijdende revolutie, en werken aan de maatschappij naar ‘het wensbeeld van het volk’. Maar de resultaten zijn bekend. Als we een curve zouden trekken van de uitbarstingen van geweld en naast die van de utopische en ideologische uitspattingen van de 20ste eeuw leggen, ze zouden akelig dicht bij elkaar liggen. Communisme leidde tot een bloedig totalitarisme in Rusland en China, het fascisme idem dito in Europa.

Natuurlijk willen de heren sociologen en journalisten hier niet op aansturen en zullen ze argumenteren dat dit alles moet verlopen in een gezond democratisch beslag. Onze sociale zekerheid is toch ook een verworvenheid van een ideologische eis binnen onze democratie? Dat klopt, maar die verworvenheid hebben we vooral behaald in een gezonde, pacifistisch gezinde omgeving met een democratie en economie in opgang na de gruwels van de Tweede Wereldoorlog, niet in een diepgravende crisis die onze hele maatschappij ontwricht.

Red de democratie

Democratie is een arena met regels waarin conflicterende meningen en ideeën elkaar op een geciviliseerde manier te lijf gaan, met een compromis als resultaat. De vraag is of in deze nooit geziene crisis onze huidige uitgeholde democratie een conflict tussen radicale denkpistes nog wel kan orkestreren. Met een rampenscenario voor de deur, denk ik dat we meer dan eens kritisch moeten zijn over elk maatschappelijk project, zoals het een goede democraat betaamt. De consensuspolitiek moeten we inderdaad doorbreken maar alleen als we onze democratie verstevigen en niet toegeven aan een tirannie van de meerderheid. Een eerlijk publiek debat moet er gevoerd worden, met oplossingen op mensenmaat.

De fiets moet blijven rijden

Is er dan geen bevrijdend toekomstbeeld waar we ons op kunnen richten? Guy Verhofstadt zei ooit dat de Europese Unie een fiets is die moet blijven rijden, anders valt hij om.^[3] In de huidige Europese context hobbelt de fiets eerder verder met lekke banden maar toch is het een mooie metafoor die we ook op onze maatschappij kunnen projecteren. Het probleem met een ideaalbeeld is dat men het koste wat het kost wil realiseren. Er wordt geen rekening gehouden met diversiteit. In een ideaalbeeld horen enkel mensen die het beeld aanvaarden; you’re with us, or against us. Zo’n denken leidt bijna gegarandeerd tot terreur en geweld. Laten we ons daardoor niet verleiden en blijven werken aan democratie, mensenrechten en die andere mooie waarden. Hoe wanhopig de situatie ook is, de fiets moet blijven rijden.

Voetnoten

• [1]Mischa Cohen, http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Laten-we-weer-utopisch-denken.htm
• [2]Goris G., (2013). Manifest. In MO* nr. 103.
• [3]Verhofstadt G. (2006). De Verenigde Staten van Europa. Houtekiet.