Op de homepage van de Vlaamse minister voor Omgeving, Milieu en Natuur, Joke Schauvliege, staan beelden van haar bezoek aan paus Franciscus in Rome op 12 september. Bij de groepsfoto’s heb ik een bedenking geschreven. Naast hoge waardering voor de ecologische gedrevenheid van de paus, kunnen wij immers niet anders dan een correctie voorstellen die zich opdringt bij de traditionele (al te mannelijke, al te Europese) visie op mens, leven, creëren, geschiedenis, moraal, God en natuur. Die woorden volgen hier als inleiding.
“Mevrouw de Minister, Joke. Proficiat voor dit contact op hoog niveau. Zelf ben ik enthousiast over “Laudato Si'”, de ecologische encycliek die in de zomer is verschenen. Het is een document dat niets te vroeg komt, dat de noden van ons tijdperk goed onderkent en concrete wegen naar verbeteringen aangeeft; dat bovendien hun realisatie ondersteunt. Veel wijsheid vinden we in deze encycliek, deze pauselijke brief van hoogste orde. Een hoog moreel gehalte. Heldere, soms stoutmoedige, altijd terechte maatschappijkritiek waar wij alleen maar dankbaar om kunnen zijn. Het pauselijke document is een krachtige oproep bewuster en beter te gaan leven. Eindelijk! Eindelijk een document vanuit religieuze, katholiek-kerkelijke hoek. Laten wij goed beseffen: dat is helemaal niet evident. Het christelijk geloof is immers sterk gekenmerkt door antropocentrisme, het centraal stellen van de mens. (Als het ons even toegestaan is onze voorouderlijke religie te vergelijken met wat andere wereldgodsdiensten bakken in de keuken van zingeving.) Dat komt zo doordat de Roomse kerk sinds het edict van keizer Constantijn (313 na Christus) vrij exclusief en fel op ‘de heerlijke Mens Jezus’ is gaan focussen. Van de weeromstuit kijken wij Europeanen al twee millennia met minder open oog naar de Schepper en de Schepping. Onze religieuze traditie heeft weinig oog voor de landschappen die ons voeden, voor de concrete medeschepselen, dieren, bomen, bloemen, voor de betekenis van rotsen, wolken, maan, zon, sterren. Dit in tegenstelling tot wat bijvoorbeeld Native Americans al sinds altijd doen. Vandaag herontdekken spirituele schattenjagers stap voor kleine stap die “Franciscaanse blik”. Maar intussen is het zo fel verkeerd kunnen gaan met Moeder Aarde. Daardoor heeft ons ‘geloof’ in techniek en economie sluipenderwijs zo kunnen ontsporen. ‘Die eeuwenoude bril’ bracht ons tot overdreven ontzag voor de technische intelligentie van de mens. En tot de bijhorende blindheid voor haar gevaren en destructieve kracht. De laatste dagen ontdekken wij, zo blijkt uit de kwaliteitskranten en tv-documentaires, eindelijk de gevaren van twijfelachtige nieuwe praktijken als nonchalante overvoeding met pillen; overdreven gretig adopteren van de toch zo “gemakkelijke” maar gif uitbrakende ‘automobielen”, die de bodemschatten onherroepelijk wegrroven; als gebrek aan oog- en oorcontact van mens tot mens door niet aflatend staren naar schermen van tv, pc, smartphone; als de bijna onvermijdelijk geworden ‘overvoeding’ met e-mails, met prikkels tout court. De centrale uitspraak van paus Franciscus in zijn Encycliek is o.i.: “Wie goed aandachtig is, hoort het: Moeder Aarde én de armen schreeuwen het uit: “Eerbiedig ons!”” Dat is dus raak, mooi en noodzakelijk.
Toch komt onze bewondering voor de sublieme publicatie onvermijdelijk met een maar. Zoals een keure van topwetenschappers in het gerenommeerde vakblad Nature hebben aangegeven, ligt het grootste gebrek van de plechtige pauselijke alarmroep erin dat het Vaticaan te weinig aandacht heeft voor de invloed die de hoge geboortecijfers hebben op de uitputting en vervuiling van de Aarde. In de toekomst wordt dat een reuzenprobleem. Voor wie zijn wereld en geschiedenis een beetje kent, is dat tekort in de kersverse ecologische Visie van de christenen wel te begrijpen: hoe kon het anders in een tekst die uitgaat van een orgaan dat al eeuwen sterk is in Denken en in morele adviezen… denkwerk en normen van celibataire, meestal wat oudere mannen? Laten wij niet naiëf of dwepend zijn in onze verstandhouding met die godsdienstige autoriteiten. Die heren vergeten licht hoe belangrijk de relatie man-vrouw, de menselijke matrix wel is in het-permanente-gebeuren-doorheen-de-tijd dat de Schepping betekent. Om het lapidair samen te vatten:
“Niet alleen het Woord, maar ook het vrouwelijke lichaam schept Leven en Wereld.”
Deze visie werken we voor een breder publiek graag even uit. Daarbij geïnspireerd door het besef dat het op 4 november de 7de verjaardag is van de eedaflegging van Barack Obama als president van de U S of A. De morele en intellectuele integriteit van die man en zijn vrouw en kinderen inspireert de lucht die wij als tijdgenoten ademen.
Even ter herinnering: in het Eerste Testament, het eerste en Joodse deel van de Bijbel, speelt het concept Dabar, het levengevende woord, een centrale rol. Denk aan de symbolische eerste mens, Adam, die de dieren tot leven roept door hen een naam te geven. Dat komt terug in het Nieuwe Testament in de beroemde aanhefwoorden van het evangelie volgens Johannes. Die onsterfelijke woorden luiden letterlijk “In het begin was het woord, en het woord was bij God, en het woord was God. [2] Het was in het begin bij God. [3] Alles is door Hem ontstaan, en buiten Hem om is er niets ontstaan.”
Dat is een mooi begin van een groots verhaal. Een visioen dat mensen krachtig inspireert, nu al twee millenia lang. Wij kunnen de spirituele leiders van de Europese beschavingskring toch moeilijk de ongelofelijke eenzijdigheid verwijten die uit deze heilige zinnetjes spreekt? Zij hadden o.i. een goede reden, als je wil een excuus, om te zien wat zij zagen, te schrijven wat zij schreven; een reden die mooi vervat ligt in de uitdrukking “Liefde maakt blind”. Is het niet zo gegaan: de Hebreeuwse profeten en ook de latere evangelisten zagen (hun) God(sbeeld) zo intens graag, dat zij blind bleven voor “De tweede helft[1]” van de oerkrachten die het Leven toelaten te ontstaan en te groeien? De Joods-Christelijke auteurs omarmden met heel hun hart een God die toevallig toch ook juist uitblonk in het typisch mannelijke talent van het publieke spreken. Het hemd is nader dan de rok. Het Woord kan wonderen verrichten, het geeft vorm aan de wereld, daar moeten wij niet aan twijfelen. Toch is dit maar een deel van het plaatje, en dat hebben onze voorouders onvoldoende beseft. Is het u ook al opgevallen: hoe mannelijke denkers, ook die van het allerhoogste niveau zoals Adam Smith of Augstinus van Hippo, in hun verklaringssystemen geregeld ongelofelijk blind blijven voor de invloed van de eigen existentiële positie? Smith (1723-1790) kwam tot de gedachte dat de hele maatschappij, de hele economie, niet steunt op goedheid, maar op “het eigenbelang” van de bakker, de beenhouwer enzovoort. Ondertussen vergat hij in rekening te brengen dat zijn moeder hem zelf wel elke dag van een warme maaltijd voorzag, en dat dit niet vanuit zijn systeempje te begrijpen viel… Bisschop Augustinus (354-430) raadde iedereen nadrukkelijk aan zo weinig mogelijk het Rijk der Zinnen binnen te gaan of de erotische kernkrachten te laten spelen in zijn hart en leven; hij vergat daarbij in rekening te brengen dat hij zijn eigen mentale niveau en diepgewortelde identiteit ook maar juist kon bouwen na een lustig en wulps leven als jonge man. Dit balkje in het oog van toonaangevende mannelijke mensen die in het verleden nadachten en doceerden, werkt nauw merkbaar door. ‘Het aangeboren gebrek’ in de visie op de Scheppende Krachten in het Universum brengt onvermijdelijk mee dat de betrokken documenten van wereldklasse in 2015 beperkter dreigen te blijven dan wij moeten wensen in hun kracht om de toekomst bij te sturen.
Intussen is het dus een gevaarlijk probleem dat onze hedendaagse mentaliteit al te ‘materialistisch’ is, en dat die liefde voor bezit en geld & onze gretige passie om op 1001 manieren macht uit te oefenen over de Natuur, ons verblindt. De ironie van de geschiedenis van de gedachten is dat het katholieke lofdicht op de Aarde, “Wees geprezen – Laudato si” net door een soort gebrek aan aandacht voor de mysterieuze kracht van het fysieke universum, van het scheppende lichaam, enigszins kreupel wordt gemaakt, of vleugellam. Vandaag slaat het Leven terug. De luxueuze tank waarin wij samen naar de toekomst rijden, dreigt in drijfzand vast te lopen, of tegen een rots te crashen. Dat komt niet door een tekort aan technisch vernuft of aan pantsering, maar door de beperkte kijk vanuit de observatiespleet. Ga maar na. De onheilspellende megadraaikolken van afval in de oceanen; de lucht die vol zit van fijn stof; de onzalig hoge zelfmoordcijfers eigen aan een leven zonder barmhartigheid, zonder geregeld ademen in stilte, in de eenzame en open ruimte; de fenomenale collectieve verslaving aan aardolie (voor vervoer, voor verwarming, voor het maken van plasticvoorwerpen) en de talrijke, weinig morele gevolgen daarvan voor de wereldpolitiek (van de fraude in de emissiecontroles tot het afremmen van schonere toepassingen, de geregelde militaire interventies die het volkenrecht en de menselijklheid schenden; de opgelegde exodus en zelfs beperkte genocides onder inheemse bewoners in ongerepte nieuwe winningsgebieden…); de voor veel mensen niet eens opgevallen onherroepelijke uitroeiing van duizenden species medeschepselen die letterlijk gedurende miljoenen jaren een rijkere biodiversiteit uitmaakten, en dus een steviger en veerkrachtiger ecologisch levensnet, dat vangweb dat in de limiet ieder van ons draagt en in leven houdt…: de gevaarlijke problemen veroorzaakt door dadendrang in combinatie met een tunnelzicht zijn legio.
Laat het perspectief van het grote gevaar dat de toekomst van de mensheid bedreigt ons echter vooral niet doen ophouden met lachen. Dat is in wezen het volgende:
Lachen is op bevrijdende manier afstand nemen van de dingen
Aan medechristenen en ieder van goede wil ik dan het volgende voorstellen:
Laat ons bidden dat paus Franciscus bij een volgende gelegenheid met meer aandacht naar onze vrouwelijke minister kijkt.
“Alles verandert[2]” immers, wanneer wij de andere werkelijk dichtbij laten komen. Als wij ons hart laten aanraken door de heel andere mens. Mijn hoop en geloof is het, dat als beleidsmensen en opiniemakers erin slagen de vrouw werkelijk te zien, dit hun wereldbeeld meer “werkelijkheidsadequaat” zal maken. Met alle ontelbare goede effecten van dien. Grote en kleine; van meer begrip, steun, luisterend oor en geld voor de talrijke en heden zo intens getergde alleenstaande moeders, tot een nieuwe geest in de bestuursbastions van banken, universiteiten en parlementen; een geest die empathie belichaamt en compassie, ook als onmisbare rem op slaafse efficiëntie. En laat ons tenslotte hopen, bidden en ijveren dat wij allen beter leren kijken met het hart. Het is en blijft een absolute wet van het unversum die wij nog al te gemakkelijk vergeten of verdringen:
Het essentiële zien wij alleen als wij kijken met het hart[1]
Leren kijken met ons hart. Dat gewoon een beetje onder de knie krijgen, is een levenswerk dat nooit af is. Als wij die opdracht oppakken, zijn wij een leven lang zoet.
[1] Naar de titel van het pasverschenen essay over de nood aan een beter feminisme, geschreven door Assita Kanko, de Belgische politica en schrijfster met wortels in Sub-Sahara Afrika en haar cultuur.
[2] Zoals de titel luidt van het meest recente romanverhaal van Kristien Hemmerechts, waar de lezer in contact komt met een universum van intense vrouwelijke en moederlijke warmte, liefde, passie en inspiratie.
[1] “L’essentiel est invisible pour les yeux. On ne voit clair qu’avec le cœur » blijft de meest gevleugelde zin in « Le petit Prince », tijdloos meesterwerk van militair piloot en profetisch schrijver Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944).
