De gemeenteraadsverkiezingen staan voor de deur. De electorale koorts tiert welig. In deze tweedelige reeks gaan we op zoek naar de invloed van Turkse extreemrechtse organisties op de Belgische gemeentepolitiek. We concentreren ons daarbij voornamelijk op de zogenaamde ‘Grijze Wolven’.
In de grootsteden en enkele centrumsteden kunnen politieke partijen zich niet langer veroorloven de stem van etnisch-culturele minderheden links te laten liggen. Dat er is de gemeentepolitiek zelden plaats is voor ideologische authenticiteit is een open deur. Maar in de vrijage met etnisch-culturele minderheden lijken partijstandpunten en –waarden al helemaal niet meer van tel. Langs de kant van de allochtone gemeenschappen is het vaak interessant om een vertegenwoordiger te hebben die de belangen van de gemeenschap kan verdedigen in de gemeenteraad. Verkozen worden is prioriteit.
Let wel, dè Turkse gemeenschap bestaat niet. Er is de afgelopen decennia een heus middenveld ontstaan van zelforganisatie met elke hun eigen visie op de multiculturele samenleving. Lokale partijafdelingen hebben het moeilijk deze complexiteit te vatten. In verkiezingstijd zijn ze op zoek naar een stemmenkanon. Op basis van welke ideeën de kandidaat die stemmen ronselt doet er dan weinig toe.
Wie zijn de Grijze Wolven ?
‘De Grijze Wolven’ doet bij de meeste mensen een belletje rinkelen – iets Turks, nationalistisch en gewelddadig. Als echt strak afgebakende beweging bestaan zij echter niet. Mede omdat het symbool van de grijze vrouwtjeswolf een centrale plaats inneemt in de Turkse ontstaansmythologie. De veroveraars van Anatolië waren volgens de legende de bestiale vrucht van een seksuele escapade van de leider van de Göktürken met een mythische wolventeef. Voor velen in de diaspora bevredigt deze symboliek een nationalistisch-nostalgisch verlangen naar het intussen even mythische thuisland.
Als organisatie verwijst de Grijze Wolven naar de Ülkücü Gençlik, ‘De Idealistische Jeugd’ of Ülkü Oca??, ‘De Idealistische Haard’. Deze ‘haarden’ zijn lokale groepen opgericht begin jaren ’70 in het zog van de ultranationalistische MHP. Die context is belangrijk. De jaren ’70 in Turkije waren pure chaos. Het land kreeg op minder dan twintig jaar drie staatsgrepen te verwerken en verkeerde in een permanente staat van wetteloosheid, geweld en extremistische dreiging. In deze wanorde opereerde de Idealistische Jeugd als knokploeg voor de MHP. De Grijze Wolven zouden in de jaren ’70 bijna 700 moorden op hun conto schrijven.
Het meest beslissende moment in het naoorlogse Turkije is zonder twijfel de coup van 1980. De militairen achter deze staatsgreep maakten gretig gebruik van de diensten van de Idealistische Jeugd om een klimaat van angst en geweld te creëren. Eens de coupleiders aan de macht besloten zijde MHP te verbieden en belangrijkste pionnen binnen de Grijze Wolven te arresteren. Velen kwamen echter weer snel vrij om in ruil het vuile werk voor de Junta op te knappen. De verwevenheid van de Turkse staat en de Grijze Wolven gaat al wat verder terug tot de zogenaamde kontrgerilla, de Turkse afdeling van ‘Operatie Gladio’. In de jaren ’80 en ’90 kwamen Grijze Wolven vooral in het nieuws door hun betrokkenheid in allerlei schandalen met de ‘diepe staat’; politieke moorden, geweld tegen minderheden, samenzweringen en drughandel.
Ideologisch sluiten de Idealisten aan bij de MHP, de Nationale Actie Partij, beiden opgericht door Alparslan Türke?. Een Duits-Turks politicus beschrijft hen als “Antisemiten, rassistisch, rechtsradikal, nationalistisch, haben diverse Feindbilder, zu denen gehören Juden, Amerikaner, Europäer, Kurden, Israel. Also es ist schon eine gefährliche Mischung, die sich in Deutschland breitmacht.” Türkes zelf stond voor pan-Turkisme (Turanisme), racisme en een neofascistische, corporatistische maatschappijvisie. De afgelopen jaren is de nadruk binnen de MHP meer en meer beginnen verschuiven naar een nationalistische invulling van islamfundamentalisme, in lijn met de algemene trend in Turkije.
Deze ultranationalistische stroming neemt in Turkije niet dezelfde gecontesteerde positie in als het Vlaams-fascisme bij ons. Turks nationalisme is sterk geïnstitutionaliseerd en gebanaliseerd onder de noemer van kemalisme. Zeker sinds de val van de muur fungeert nationalisme als de lijm tussen verschillende gefrustreerde oppositiegroepen, van kemalisten en militairen tot fascisten. Eén van de belangrijkste drijfveren achter dit wijdverspreid nationalisme is de constante vrees onder de Turkse bevolking voor een Westers complot om Turkije op te delen en te verzwakken, het zogenaamde Sèvres-complex. Hierbij speelt vooral de paranoïde gedachte dat Westerse machten de Koerden gebruiken om alsnog hun imperialistische plannen voor de opdeling van Turkije te verwezenlijken. Daarnaast ziet de eens zo machtige legertop zichzelf als de bewaker van de seculiere ruggengraat van de Turkse staat. Ondanks de felle beteugeling vanuit de AKP-regering hebben de kemalistische (ex-)officieren nog steeds een zeer sterk mobiliserend effect op een groot deel van de Turkse samenleving.
De Idealistenbeweging profileert zich echter niet enkel als Turanistisch en fascistisch, ze heeft ook een sterk Islamitisch karakter, iets wat de afgelopen twintig jaar enkel maar aan belang heeft gewonnen. Na de coup van 1980 riep Generaal Evren de Turks-Islamitisch ideologie, Türk-?slam Sentezi, uit als de officiële staatsideologie. De Türk-?slam Sentezi nam duidelijk afstand van het traditionele kemalisme en vond in de Islam een nieuwe “ziel” en legitimatie voor het Turk-zijn. Sinds de jaren ‘90 leven de religieuze Idealisten en rechts-seculiere neonationalisten, of Ulusalc?l?k, op gespannen voet. Desondanks vinden zij elkaar in hun haat tegen alles en iedereen die hun ‘Türküm!’ (‘Ik ben Turk!’) weigert, van de Koerden tot de Europese Unie.
‘Ne mutlu Türküm diyene!’, Hoe gelukkig hij die zich Turk mag noemen!, vat de kern van het Turks nationalisme samen. Dat dit één van de officiële motto’s is van de Turkse staat, bewijst hoe banaal nationalisme in Turkije is. De soms bloedige interne strijd binnen het ultranationalistische kamp tussen zij die een seculiere Turkse identiteit voorstaan en zij die ‘de Turk’ als boegbeeld van de Islam zien verhinderd niet dat nationalisme één van de steunpilaren van de Turkse samenleving is. Het ultranationalisme van de “grijze wolven”, of van de neonationalisten, is in de ogen van veel Turken dan ook een legitieme politieke ideologie.
De grijze wolven in Europa
Ondanks hun sterk anti-Europees discours, heeft de Idealistenbeweging zich de afgelopen decennia sterk geïmplementeerd in de Turkse gemeenschappen in Europa. Deels heeft dit te maken met het bekende fenomeen van migranten die vanwege uitsluiting in het thuisland sterkere gevoelens gaan ontwikkelen voor hun ‘land van herkomst’. Toch blijft het niet enkel bij onschuldige folklore en heimwee naar een geïdealiseerd vaderland. Veel politieke en religieuze groeperingen in Turkije hechten een groot belang aan de Di? Türkler of Buiten-Turken. Enerzijds uit nationalistische angst dat de migrantengemeenschappen hun ‘Turksheid’ zouden verloochenen, anderzijds als handige en makkelijk mobiliseerbare lobbygroep in Europa.
Koepelorganisatie van de Grijze Wolven in Europa is de Avrupa Türk Konfederasyonu (ATF), opgericht in Frankfurt. Het Instituut voor Turkije-studies van de universiteit van Duisburg-Essen beschrijft hen als: ”Türkisch-islamische Synthese; Nationalistisch, Einsatz für ein großtürkisches Reich, stark politisch.” De Belgische afdeling staat geregistreerd onder verschillende namen, Belçika Türk Federasyon (BTF), Het verbond der Turkse Verenigingen België en Belgische-Turkse Cultuur en Vriendenkring. Voor een goed begrip, geen enkel van deze organisaties heeft officieel banden met de MHP. Wel dwepen zij openlijk met Ba?bu? – Leider – Türkes en huidig MHP-voorzitter Devlet Bahçeli, die zo nu en dan een lezing mag komen geven op uitnodiging van één van de ATF-leden. Ook de Grijze Wolven-symboliek is nooit veraf, de Grijze Wolven-groet en -vlag en de MHP-vlag, gebaseerd op een oud Ottomaanse vaandel met drie halve manen zijn duidelijk zichtbaar op bijeenkomsten.
De Idealisten zijn uiteraard niet de enige beweging die actief is binnen de Turkse diaspora. Andere belangrijke actoren zijn de Diaynet, het Turkse staatsbureau voor Religieuze Zaken dat zeer dicht bij de ambassade staat en de Atatürkse Gedachte Vereniging, gelieerd aan de Ulusalc?l?k, een verbond van ultranationalistische kemalisten betrokken bij de Ergenekon-affaire. Onder leiding van de Turkse ambassade verenigen deze organisaties zich, samen met invloedrijke Turkse-Belgische politici, in ad hoc-allianties om bijvoorbeeld te betogen aan het monument ter herinnering aan de Armeense Genocide of om St-Joost en Schaarbeek kort en klein te slaan ter vergelding van PKK-aanvallen.
Bij deze acties, die volgens hetzelfde patroon plaatvinden in onze buurlanden, fungeren de Idealistische Jeugd op de eerste plaats als stoottroepen. Het fascistische MHP-discours is aantrekkelijk onder gefrustreerde jongeren die op maar weinig begrip kunnen rekenen voor hun complexe identiteit. Het is een zeer mobiliserende ideologie die mensen gemakkelijk op straat brengt. Verschillende bronnen beweren dat Turkse diplomaten zelf tijdens demonstraties jongeren zouden aangespoord hebben tot geweld, zoals het geval was in St-Joost en Schaarbeek in 1994, 1998 en 2007. Getuige de oproerende taal van een ex-ambassadeur aan het adres burgemeester Demannez van St-Joost in een Turkse krant in april 2007: “Hé jij! Wie ben jij? Wie heeft jou die missie gegeven? Hoe komt het dat jij mijn landgenoten mag kwalificeren als Turken, Koerden, Armeniërs, Assyriërs? Niemand mag mijn landgenoten onderwerpen aan een dergelijke etnische opdeling. Wij zullen nooit toelaten dat onze landgenoten op een dergelijke manier worden opgedeeld!”
Het Turks staatsnationalisme laat de Europese Turken niet los. Ze maken, binnen deze logica, nog steeds deel uit van de globale Turkse gemeenschap en vallen op die manier onder het gezag van de Turkse regering, behoeder van alle Turken. Deze bekommernis om de diaspora is een erfenis van het Turanisme, een ideologie die streeft naar de vereniging van alle Turken van de Adriatische Zee tot de Chinese Muur. De paternalistische relatie tussen de Turkse staat en haar onderdanen staat haaks op de instrumentele relatie die we onder meer in België gewoon zijn. Dit kan echter geen apologie zijn voor fascisme, racisme, het verspreiden van haat en het ontkennen van genocide. Het ontbreekt Belgische politici vaak aan moed om de Turkse gemeenschap over deze zaken op het matje te roepen, electorale angst misschien?
In het tweede deel gaan we dieper in op de verwevenheid van de Grijze Wolven-organisaties met de lokale Belgische politiek.
