Expo 58, “een moment dat balanceerde op het randje van de toekomst”, vormt het decor voor een spionageverhaal zonder spionnen en een liefdesverhaal zonder liefde. Of bloeien ze toch open, de spionnen en de liefde?
De eerste universele wereldtentoonstelling na de Tweede Wereldoorlog (althans van de hoogste categorie) bood een uitgelezen gelegenheid om geschiedenis te schrijven, en te herschrijven. Wetenschappelijke vooruitgang, gevat in het Atomium, streed er om de aandacht met behoudsgezindheid, onder meer in het Belgische Congo-paviljoen. De Engelse auteur Jonathan Coe raakte geïntegreerd door Expo 58 toen Radio 1-journaliste Ann Rootveld hem tijdens de promotietournee van zijn vorige boek, The Terrible Privacy of Maxwell Sim (2010), interviewde in het Atomium.
Drie jaar later ligt er Expo 58. Hoofdpersonage is Thomas Fowley, ambtenaar bij het Britse Centraal Bureau Informatievoorziening, kersverse vader en voltijds grijze muis. Hij wordt naar België gezonden om ervoor te zorgen dat alles op wieltjes loopt in de Britannia, de pub van het Britse paviljoen. Die blijkt niet alleen een geschikte plek om Britse waarden te promoten, er komen ook spionnen over de vloer. Expo 58, met de Amerikaanse en Russische paviljoenen vlak naast elkaar, is een ware magneet voor geheime diensten die meer willen weten over de atoomprogramma’s van andere naties.
Thomas maakt kennis met een Britse wetenschapper, een Russische journalist, een Amerikaanse actrice en… de aantrekkelijke Belgische hostess Anneke. Expo 58 schiet uit de startblokken als een ironische periodeschets over de plaats van Engeland ‘in’ Europa en de conflictueuze ontwikkeling in verschillende snelheden van het naoorlogse Westen. Al gauw krijgt de spionagepastiche de bovenhand. Thomas leest met genoegen het pas verschenen From Russia, with Love, waarin Ian Fleming zijn casanova-geheim agent James Bond avonturen laat beleven in een wereld in de ban van de Koude Oorlog-logica.
Met zijn uiterlijke verschijning ergens tussen Gary Cooper en Dirk Bogarde in – zo knipoogt Coe – kent Thomas zijn deel verleidingen. Nu er een Kanaal ligt tussen zijn lusteloze huwelijk in een Londense voorstad en het goede leven op het Brusselse Expoterrein, kan de droogstoppel op vrije voeten zijn leven misschien een nieuwe toekomst gunnen.
Maar Thomas blijft bovenal een gereserveerd gentleman die alles passief op zich af laat komen. Zonder het te willen of zelfs maar te beseffen belandt hij in een schaakspel van internationale spionnen. Opnieuw laat Coe de knipoog regeren.
Met hun nonsensicale dialogen lijken de heren Wayne en Radford, twee afgezanten van de Britse geheime dienst die Thomas steeds weten te vinden, wel een Engelse variant van de Kuifje-detectives Jansen en Janssen. Hun namen verwijzen overigens naar de Britse acteurs Naunton Wayne en Basil Radford, die als komisch duo voor het eerst opdoken in de Hitchcock-film The Lady Vanishes, een andere referentie waar Coe graag naar lonkt.
Verder vult Coe zijn periodeschets annex spionagespoof aan met een relatiedrama. Biedt de toekomst behalve nieuwe stofzuigers, gezinswagens en koelkasten ook een spannend liefdesleven? Geleidelijk aan geeft Expo 58 ruimte aan een minder komische ondertoon. Al is het moeilijk om de stap te zetten van bordkartonnen karikaturen naar volbloed personages. Daarvoor zijn zeker de vrouwen die Thomas omringen wat te eenzijdig uitgetekend. Zelfs als Expo 58 zich verbergt achter het deels onwetende perspectief van Thomas.
Op zoek naar het komische effect reproduceert Coe handelingen (vb. roken om kalm te blijven tijdens de zwangerschap) of idioom uit de jaren vijftig. Al doet het vreemd aan om in de Nederlandse vertaling te lezen dat de jonge Vlaamse vrouw Anneke meermaals het woord ‘mieters’ gebruikt (‘mieters’ is wel een klassiek voorbeeld van ouderwetse jongerentaal in Nederland, zie Mieters! De taal van de jaren vijftig van Wim Daniëls).
Expo 58 biedt een ironisch-nostalgische blik op het vooruitgangsoptimisme van een halve eeuw geleden. De Koude Oorlog lijkt sneller te ontdooien dan het kille huwelijk van ambtenaar Thomas, en toch zorgt de wereldtentoonstelling in Brussel vooral bij dat laatste voor een keerpunt. Coe lijkt liever zijn speelse referenties te verspreiden over een vrij dunne plot dan zijn verhaallijn of onderwerp verder uit te diepen. Expo 58 is een brave pastiche, vermakelijk zonder meer.
Jonathan Coe, Expo 58, De Bezige Bij, Amsterdam, 319 p.
