Alle mogelijke oorzaken van jihadisme, vooral de structurele, hebben we de voorbije weken de revue zien passeren. Eén factor is onderbelicht gebleven, die van identiteit en zingeving in onze maatschappij. Feit is dat alles wat naar religieuze motivatie zweemt, met toenemend wantrouwen wordt bekeken, weggehoond of gemarginaliseerd. Dat arrogante secularisme dreigt de extreme tegenbewegingen nog meer wind in de zeilen te geven. Spirituele vernieuwing kan misschien wél een uitweg bieden uit de vicieuze cirkel. Religie eerder als oplossing dan als probleem?

“Je hoort het wel vaker: we moeten onze westerse waarden verdedigen nu de barbaren staan te bonzen op de poorten”, stelde schrijver Jean-Paul Mulders in Knack. “Ik kijk dan naar The sky is the limit, naar Temptation Island en naar Pink Ambition. Zijn dat de waarden waarvoor wij ons schrap moeten zetten : dat je glamour & glitter moet najagen, en wie je lief is, mag verraden ? Ik schaam mij weleens als ik dat zie, tegenover de barbaren die geloven in iets hogers.”

Hiermee raakt Mulders een gevoelige zenuw. Het is bijna een taboe, kritische vragen te stellen bij onze zogenaamde ‘westerse waarden’ zoals die in de praktijk worden beleefd. Maar hij is niet alleen. Zo stelt de Frans-Iraanse socioloog en jihad-expert Farhad Khosrokha dat de nieuwe generatie jihadi’s niet voortkomt uit een reactie op sociale achteruitstelling of vernedering; het gaat vooral om ‘born again’-bekeerlingen, uit fatsoenlijke families van wie de ouders niets in de gaten hadden. 1 “Ze zoeken naar identiteit in een samenleving die ze zien als versplinterd en zonder waarden, waarin het zoeken naar amusement het enige levensdoel lijkt.” Het jihadisme is volgens hem dus een symptoom van verstoringen en existentieel onbehagen in onze eigen westerse samenleving.

De Brusselse leerkracht Bruno Derbaix, die ‘de toffe jongen’ Najim Laachraoui – de zelfmoordterrorist – in zijn klas heeft zien veranderen, zit ook op die golflengte:

“Waarom is het in deze maatschappij zo moeilijk om over ideeën te praten? Hoe hebben we een wereld laten ontstaan waarin zo weinig over godsdienst wordt gepraat?”

“Nu rouwen we, maar we zullen ook moeten nadenken. Onze scholen en onze maatschappij moeten veranderen. Ik hoop met hart en ziel dat die verandering meer dialoog zal opleveren, meer ruimte voor het verschil, meer opvoeding.” 2

Idealisme

In onze geseculariseerde samenleving kunnen we ons niet meer voorstellen waarom jongeren, ook autochtone, in de ban kunnen komen van een religieus ideaal – hoe pervers ook – en daar hun leven voor over hebben. Nochtans is het maar een paar generaties geleden dat Vlaanderen ‘zijn zonen uitzond’: idealistische jonge mannen die bij duizenden naar de meest afgelegen gebieden trokken om daar “het evangelie te verkondigen”. Zoals pater Damiaan of pater Pieter Jan De Smet – over wie thans een tentoonstelling loopt in Gent – bij Noord-Amerikaanse indianenstammen. Moedige meisjes konden terecht bij een avontuurlijke, missionaire congregatie als de zusters van De Jacht. Er was ook nog een ander type radicalisme: intreden in een slotklooster voor een gestreng leven van gebed en contemplatie, zoals bij de trappisten, de karmelietessen enzovoort.

Die tijd is voorbij, maar het ‘verlangen naar het absolute’ en ‘het heimwee naar het heilige’, waarover de Britse filosoof Roger Scruton onlangs een boek schreef, sluimert verder in onze cultuur en komt in diverse vormen boven water. Het is bekend dat godsdienst het beste in de mens naar boven kan brengen maar ook het slechtste, en dat zien we vandaag voor onze ogen gebeuren. Chassez le surnaturel, il revient au galop.

Secularisme

Met de secularisatie die vooral sinds de jaren 1960 is doorgebroken, is niets mis: de scheiding van kerk en staat liet ruimte voor levensbeschouwelijk pluralisme. Maar anders wordt het wanneer secularisatie ontspoort in secularisme als een dominante ideologie, zich beroepend op de waarden van de verlichting en het rationalisme van de wetenschap.

Filosofen als Johan Braekman, Maarten Baudry en de alomtegenwoordige Etienne Vermeersch, om van een hele reeks Vlaamse fictieschrijvers en mediafiguren nog te zwijgen, laten geen gelegenheid voorbijgaan om religie als zodanig weg te zetten als onzin, en krijgen daarvoor een groot forum. De afkeer tegenover het islamisme is bovendien een dankbaar argument om alle godsdiensten over dezelfde kam te scheren als irrationeel en achterhaald. Het spitante weerwerk van de Leuvense rector Rik Torfs kan hier nauwelijks tegenop.

“Daar zit de crisis bij de middenklasse: ze hebben hun eigen godsdienst dood verklaard en zijn verrezen als zombie-katholieken die de islam als zondebok beschouwen voor hun eigen existentiële angst.”

Dat zegt de Franse auteur Emmanuel Todd, auteur van “Wie is Charlie? Xenofobie en de nieuwe middenklasse” (DM  7/10/15).

Een snelle blik op blogs en forumdiscussies in de sociale media volstaat om vast te stellen dat de haat tegenover al wat religie is, talloze ‘missionarissen’ heeft in Vlaanderen en dat het fanatisme griezelige proporties aanneemt. Systematisch wordt gefocust op de donkere bladzijden in een geschiedenis van 2000 jaar en worden de christelijke wortels van onze beschaving onder de mat geschoven.

Alsof de verlichting als bij toverslag begonnen is in de 18de eeuw, of met de Franse Revolutie. De terreur van de Revolutie zelf en van Napoleon worden als neveneffect gezien, net als de moorddadige atheïstische ideologieën van de 20ste eeuw. Gemakshalve vergeet men ook dat grondleggers van de verlichtingsfilosofie allesbehalve atheïst waren. Om van wetenschappers, zoals Albert Einstein, nog te zwijgen.

Dat discours is zeker één van de redenen waarom het praktische atheïsme – vooral in de vorm van onverschilligheid – zowat de maatschappelijke mainstream is geworden. Volgens het sociologisch onderzoek ‘God in Nederland’ zelfs bij een groot aantal christenen zelf, vooral katholieken.

Natuurlijk kan niemand het bestaan van God of het leven na de dood bewijzen. Maar het omgekeerde ook niet. Men probeert nu alle ‘hogere waarden’ zoals empathie en liefde te verklaren vanuit evolutionaire of neurobiologische mechanismen. Maar dat is hetzelfde als de geur van de roos proberen te vangen in een chemische formule.

“Wetenschap neemt dingen uit elkaar om te zien hoe ze werken. Religie brengt dingen samen om te zien wat ze bedoelen” (Lord Jonathan Henry Sacks).

Ondanks al de boeken over neurologie van de jongste jaren – “wij zijn ons brein” – kennen we nog maar een fractie van de werking ervan, waarschuwde de Vlaamse neurowetenschapper Damiaan Denys onlangs nog. Hetzelfde geldt voor de fysica van de elementaire deeltjes en de kosmologie.

Sommigen vergelijken de toename van onze wetenschappelijke kennis met het opblazen van een ballon: de ballon wordt groter maar tegelijk ook de buitenkant, de oppervlakte van het niet weten. Elke ontdekking roept nieuwe vragen op. Het leven en de natuur blijven nog grotendeels een mysterie, een bron van verwondering en ontzag voor wie dat wil zien.

Het secularisme is trouwens vooral een typisch West-Europees verschijnsel en wordt door een groot deel van de wereldbevolking gewoon niet begrepen. Niemand kan ontkennen dat godsdienst voor miljoenen mensen een bron is van kracht en troost. Niet minder dan 84% van de mensheid is verbonden met een of andere vorm van religie en lijkt niet van plan daar afstand van te nemen. Wel integendeel. Zo zou het christendom in China een spectaculaire groei kennen (5% per jaar) met naar schating over de 100 miljoen gelovigen, bijna zoveel als in de VS.

De pijn van de moderniteit

De tijd van de ‘grote verhalen’ die zin konden geven aan het lijden is voorbij, maar dit geldt evenzeer voor het grote verhaal van de vooruitgang, de rationaliteit en de maakbaarheid. Filosoof Ivan Illich noemde dit ‘de pijn van de moderniteit’. De hemel op aarde die de moderniteit beloofde, is geen werkelijkheid geworden. Lijden is zonder de religieuze verhalen veel moeilijker te verdragen en niet op te lossen met betere gezondheidszorg. Het is niet toevallig dat sinds vorig jaar meer mensen werkonbekwaam zijn vanwege psychische dan van fysieke klachten,

Vertrouwen is de smeerolie van de samenleving, onmisbaar in menselijke relaties, ook voor politiek en economie. Maar waar moeten we dat vertrouwen vandaan halen? Moeten we nog meer pillen gaan slikken tegen stress, angst en paranoia? Of, zoals Duitse wetenschappers voorstellen, misschien verlossing zoeken in het hormoon oxycitine, verkocht als Liquid Trust? Dat hormoon is van nature bedoeld om bevallingen ontspannen te laten verlopen maar kan ook het levensvertrouwen en de menselijke relaties een boost geven. 

Helaas, symptomatische behandelingen, van welke aard ook – ook psychotherapeutische – volstaan niet tegen angst, wantrouwen en onzekerheid. Ook omdat er onverwachte neveneffecten kunnen opduiken en hevige tegenreactie zodra de behandeling stopt.

“Religie is overal”

Volgens de Nederlandse religiewetenschapper Ernst van den Heuvel hebben we een ‘blinde vlek’ voor het feit dat godsdienst zich, ondanks de schijn van het tegendeel, opnieuw krachtig manifesteert in de samenleving – willens nillens ook vanwege de confrontatie met de islam. 4

“De wereld wordt steeds religieuzer. Dan kun je niet volhouden dat godsdienst er niet meer toe doet, omdat wij ons er in de jaren zestig zo fijn van bevrijdden.”

Secularisatie betekent niet het einde van religie, misschien wel van de religie zoals we die kenden. De institutionele kerken verzwakken en in de plaats neemt de diversiteit alleen maar toe.

“Als het verbindende midden zijn kracht verliest, bloeit er aan de randen van alles op.”

Mensen sprokkelen hun zingeving zelf bij elkaar, al dan niet geïnspireerd door verschillende westerse en niet-westerse religieuze tradities. “Religie is overal”, stelt van den Hemel, die dus niet alleen verwijst naar het groeiend aantal moslims maar ook naar de vele nieuwe vormen van kerk-zijn die de laatste jaren als paddenstoelen uit de grond schieten en – vaak vergeten – het groeiende aantal migrantenkerken.

Meer dan drie miljoen Nederlanders keken op Goede Vrijdag urenlang naar The Passion, een live-show waarin het lijdensverhaal van Jezus werd uitgebeeld. “Het enige antwoord op terreur is liefde” klonk het daar, terwijl op de achtergrond beelden van de rouw om de doden in Brussel werden getoond. “Of je nu gelovig of ongelovig bent, het draait hier om hoop, geloof, liefde en vergeving.” Nederland kende in die dagen ook een recordaantal uitvoeringen van de Mattheüspassie. In Vlaanderen was er de opmerkelijke respons voor het Klara-festival ‘Erbarme dich’, rond waarden als barmhartigheid, mededogen en inkeer.

We zouden het fenomen religie vandaag dus met andere ogen kunnen proberen te zien: spirituele vernieuwing – binnen en buiten de kerken – als een weg om onze samenleving op een dieper niveau te helen, de innerlijke veerkracht te vergroten en antwoorden te vinden op de grote uitdagingen van deze tijd, zoals ook de Duitse filosoof Peter Sloterijk bepleit in zijn nieuw boek.

Islam als oplossing

In plaats van religies en waardenbeleving in een contraproductief dwangbuis van neutraliteit en laïcisme te wringen, zoals de ‘nieuwkomersverklaring’ wil doen, lijkt het zinvoller om ze positief te waarderen: positief pluralisme, zoals wijlen Steve Stevaert (sp.a) dat destijds probeerde te promoten. Binnen zo’n kader kunnen we de islam zien als een oplossing eerder dan als een probleem, zoals Salah Echalloui, voorzitter van de Belgische moslimexutieve, verklaarde in een reactie op de aanslagen. Voorwaarde is natuurlijk dat er voor al wat zweemt naar jihadistische ideologie geen ruimte kan zijn. Het is te hopen dat de Vlaamse en Franstalige moslimgemeenschappen elkaar vinden in het kader van de Executieve en gezamenlijk naar buiten komen voor een vreedzame geloofsbeleving, waarbij de jihad-hoofdstukken van Koran spiritueel, symbolisch en allergorisch worden geïnterpreteerd. Alleen vanuit dergelijke spirituele verankering – niet hetzelfde als europeanisering – kan de voedingsbodem van islamofobie aangepakt worden.

Polarisering en sektarisme – ook in seculiere vormen – zijn een weg die ons verder de dieperik in duwt. In plaats van het idee van een ‘botsing der beschavingen’ moeten we opteren voor ontmoeting en begrip, zoeken wat verbindt over de levensbeschouwelijke grenzen heen. Wraak en wrok zijn een straatje zonder eind, zeker voor christenen.4

Op dat gebied kan een getuigenis van de Duitse bondskanselier Angela Merkel, vorig jaar bij de uitreiking van een erededoctoraat in Bern, tot bezinning stemmen. “Angst is altijd een slechte raadgever, zowel persoonlijk als voor de gemeenschap”, antwoordde ze op een vraag over de angst voor de islamisering van Europa. “Ik vind het komisch dat men moslims verwijt hun geloof ernstig te nemen, we hebben toch zelf alle mogelijkheden om voor onze religie, in zover we erin geloven, uit te komen? Waarom hebben we dan niet de moed om te zeggen dat we christen zijn? De moed om in dialoog te treden?  Om opnieuw een kerkdienst bij te wonen, een beetje bijbelvast te zijn of enige kennis van de eigen traditie te hebben, bijvoorbeeld over de betekenis van Pinksteren? Want daarmee is het in ons christelijke Avondland niet zo best gesteld.”

Het zou niet slecht zijn om onze culturele ‘zelfhaat’, ook in verband met ons eigen christendom, ter discussie te stellen. We zouden alvast kunnen beginnen met een beetje te twijfelen aan ons eigen, grote gelijk.

1 Radicalisation,  Farhad Khosrokhavar, 12/2014.

2 Najim Laachraoui, mijn leerling. De Standaard, 29/3/2016

1 Woher kommt Vertrauen? Die Zeit, 31/3/2016

4 De Groene Amsterdammer, 22/3/2016

4 “Zalig zijn de vredestichters, want zij zullen kinderen van God genoemd worden”. (Mat. 5:9),“ “Neem geen wraak geliefde broeders en zusters, maar laat God uw wreker zijn, want er staat geschreven dat de Heer zegt: ‘Het is aan mij om wraak te nemen, ik zal vergelden.” (Rom. 12:19)