De eerste controversiële film van 2015 is een feit. Met American Sniper vertelt Clint Eastwood
het levensverhaal van Chris Kyle, de sluipschutter die in dienst van
het Amerikaanse leger minstens 160 mensen eigenhandig van het leven
beroofde. De film is gebaseerd op Kyles gelijknamige autobiografie die
in 2009 verscheen.

Een uitstekende Bradley Cooper als Chris Kyle en de relatief knappe,
doch oerconventionele esthetiek zorgen voor een onderhouden filmervaring
die nooit verveelt en een enkele keer zelfs ontroert. Zo. Meer
positiefs zal je in deze recensie niet lezen. Daarmee wil ik dezelfde
“evenwichtige” stijl hanteren als Eastwood deed in American Sniper.

Waarom zou ik namelijk een evenwichtig verslag brengen van een film die
zelf nergens de moeite doet een genuanceerd verhaal te vertellen?
Eastwood neemt het grootste deel van Kyles zelfingenomen autobiografie
over en vergeet hierbij de voorzichtige aanpak die je altijd moet
hanteren bij autobiografische werken. Het is zo bijvoorbeeld geweten dat
Kyle hier en daar een loopje nam met de werkelijkheid om zijn status
als nationale held wat op te smukken (alsof de talloze erkenningen in de
vorm van medailles van Vadertje Staat nog niet voldoende waren). Zo
beweerde hij onder meer dat hij de reformist Jesse Venture een blauw oog
bezorgde nadat die kritiek uitte op de oorlog in Irak, en claimt hij
eveneens 255 slachtoffers te hebben gemaakt i.p.v. de 160 officieel
bevestigde (want iemand vermoorden is iets om over op te scheppen?).

Maar, alsof de kritiekloze omgang met het autobiografische werk van Kyle niet erg genoeg was, gaat Eastwood nog een stapje verder. In  de
openingsscène van de film knalt Kyle een jongen neer die met een soort
van anti-tankgranaat op een Amerikaans konvooi afloopt. De implicatie is
hier uiteraard dat Kyle geen andere keuze had en de moord dus
gelegitimeerd was. Het is dat soort van scènes die ervoor zorgden dat
een hondsdolle bende internetwarriors hun “alle moslims zijn
barbaren”-praatjes nog eens ongegeneerd de ether konden insturen, want
“welk geschift, walgelijk volk stuurt nu jonge kinderen met granaten de
frontlinies in”? Alleen is het – in dit geval – gewoon niet waar.
Kyle schrijft pocherig zijn hele boek vol over zijn 255 slachtoffers,
maar daar zat niet één kind bij. Waarom dus de keuze om toch een kind op
te voeren als eerste “terrorist” in de film? Is dat Eastwoods idee van
de dramatiek te verhogen? Wil hij een onvergetelijke openingsscène
brengen? Allemaal goed en wel, maar ten koste van wat? Dit is je reinste
patriottistische propaganda: als Amerikaanse militairen kinderen doden,
is dat niet hun fout maar die van het barbaarse volk dat ze bestrijden.

Nochtans kunnen we Eastwood niet verdenken van een hysterische
vaderlandsliefde. Zijn bedenkingen en kritiek op de invasie van zowel
Irak als Afghanistan zijn algemeen gekend. Wat motiveerde de man dan om
toch zo’n patriottistisch gedrocht te maken? Ik wil een gokje wagen op
basis van wat ik las in de interviews met hem. Eastwood, die toch heel
wat conservatieve waarden belichaamt, wou de psyche van één van
Amerika’s meest controversiële oorlogshelden verkennen en ontrafelen. Op
die wijze wilde hij een film maken die zowel de bleeding heart liberals
als de fetisjering van oorlogshelden bij menig patriot tot enige nuance
dwong. Door de innerlijke strijd van een oorlogsveteraan en de
moeilijkheden tot sociale integratie na zijn dienst in beeld te brengen,
poogde Eastwood de menselijke kant te laten zien van de tegelijk gehate
en verafgode Chris Kyle. Is dat gelukt? Neen. Absoluut niet.

Het is ook niet bepaald verstandig om een psychologisch portret als
premisse te nemen en dan een autobiografie als enige basis voor je
scenario te gebruiken. Een dergelijk zelfreflecterend werk kan namelijk
evengoed een uiting zijn van Kyles pathologische leugenachtigheid of
manipulatieve zelfverheerlijking. Zo’n boek biedt uiteraard boeiende en
uitzonderlijke inzichten in ‘s mans hoofd, leed en overtuigingen, maar
om een evenwichtig beeld te krijgen, heb je extra input nodig van vriend
en vijand, evenals een juxtapositie van die subjectieve werkelijkheden
met de harde feiten. Biografische films zijn pas echt geslaagd als je na
de film buitenkomt met dezelfde morele of existentiële twijfel als de
protagonist, of waar je de protagonist ziet in zijn naakte menselijkheid
(i.e. met goede en slechte eigenschappen). Iets waar American Sniper,
net als de meeste biopics, geheel niet in slaagt: na het zien van de
film vind je Kyle ofwel een ziekelijk moordenaar, ofwel een onvolprezen
oorlogsheld. Het lijkt wel alsof Eastwood zich op 84-jarige leeftijd
bediend heeft van een navelstaarderige bril in plaats van de open,
genuanceerde blik die hij nochtans tot recent etaleerde in o.a. Gran Torino, Invictus en J. Edgar.

Wat pas echt beangstigt, is het verpletterende kassucces van de film. Zoals op de Oscaruitreiking reeds gezegd werd: American Sniper
bracht evenveel op als de andere zeven Best Picture genomineerden
samen. De wansmakelijke reacties op Twitter en sommige van de door anarchist Noam Chomsky bekritiseerde
recensies spraken op zo’n kritiekloze en lovende wijze over de film dat
ze getuigen van hetzelfde dogmatische denken dat we net zo graag aan de
“domme moslims” toeschrijven. Akkoord, de patriottistische States zijn
geen België of Europa, maar veel van de anti-islamretoriek wordt toch
gedeeld, net als veel van de sentimenten die stellen dat onze
“verlichte” waarden “die achterlijke religieuzen” wat wijsheid en
intelligentie zouden bijbrengen.

American Sniper is dus een crowdpleaser in de ergste zin
van het woord: de film behaagt ons morele superioriteitsgevoel. In die
zin is het moralisme dat van deze film uitstraalt, van bijna
onnavolgbare orde. Zero Dark Thirty, die andere patriottistische
film van enkele jaren gelden, verbleekt er in het niets bij. Er werd al
hevig gereageerd op de kanttekeningen bij American Sniper en hier
en daar werd de hele linkerzijde, samen met alle intellectuelen en heel
wat “politiek correcte” burgers, afgedaan als moralistisch en verwaand.
De ironie wil dat American Sniper de morele positie van de Moral
Majority net belichaamt. De botsing tussen links vs. rechts, politieke
correctheid vs. politieke incorrectheid en gezond verstand vs.
intellectualisme is er dus één van twee morele houdingen. Waarom die polarisatie niet pogen te doorbreken met het aanbevelen van andere films die American Sniper in perspectief zetten? Ik denk maar aan de veelvuldige César-winnaar Timbuktu (een film die wél een genuanceerd beeld brengt van de islam), de popcornprent Lone Survivor
(een patriottistische film die echter niet pretendeert “dieper” te gaan
en tegelijk entertainment van de bovenste plank brengt) of de klassieker Taxi Driver (een film die het psychologische verval van een oorlogsveteraan wél weet te vatten).

Wat me echter vooral opvalt, is de weerstand om een expliciet moreel debat te voeren. Dat is vermoeiend en schrijnend omdat het volop impliciet
gevoerd wordt. Het demonstreert andermaal de paradoxale verheffing van
amoraliteit tot de enige valabele morele positie die zo kenmerkend is
voor het Westen: waarom zouden we een moreel debat voeren over een
consumptieproduct te onzer ontspanning (zoals film)? Wat de inhoud van
die film is, doet niet ter zake ’cause it’s just for fun, yo! Ik
wil hiermee niet beweren dat iedereen cinesofische discussies over
ethiek moet gaan houden. Wat ik wel stel, is dat zij die prediken dat
over entertainment geen morele discussies moeten gehouden worden, zélf
al moreel bezig zijn. Het moralisme is namelijk aanwezig in hun
hypocrisie (want “moralisme is slecht” wordt het nieuwe moralistische
dogma), hun intuïtie (enkel buikgevoel wordt opnieuw het sterkste
morele kompas) en/of hun naïviteit (moralisme is iets dat alleen zou
leven bij intellectuelen en predikers). Niet alles moet een morele
lading meekrijgen, maar de gevoelens van euforie en walging die American Sniper
met zich meebracht, tonen aan dat deze film niet om zijn morele
geladenheid heen kan. Wanneer iets zo geladen is, is de keuze om hier
niet bij stil te staan een morele stellingname die even paternalistisch
kan verkondigd worden als de keuze om hier wel bij stil te staan.

Niet alle films zijn dus te reduceren tot louter entertainment. Soms mag van je verwacht worden na te denken over wat je in onze
spektakelmaatschappij voorgehouden wordt. Of dat nu pro of contra American Sniper
is, maakt niet uit – niemand hoeft een schuldgevoel aangepraat te
worden omwille van een film die z/hij gewoon leuk vond. Het goed vinden
van een moreel verwerpelijke film betekent dus niet dat je zelf moreel
verwerpelijk bent. Indien een onbedoelde (als we Eastwood mogen geloven)
propagandaprent door een hele samenleving echter exclusief als
ontspanning wordt benaderd, zijn we ver verwijderd van de Riefenstahls
en Eisensteins van deze wereld; in die zin dat ze van dergelijke
succesvolle propaganda alleen maar hadden kunnen dromen. Gelukkig is dat
niet zo en werd American Sniper, vooral ter linkerzijde, op
hevige kritiek onthaald. Maar wat zegt dat over de talloze mensen die
deze kritieken volledig banaliseerden of met virtuele haattaal
bekampten?