De voorbije jaren ging de aandacht op deze regionale bijeenkomsten vooral naar de vraag hoe lokale gezondheidscomités in dialoog kunnen treden met de lokale gezondheidsautoriteiten om de werking van de gezondheidsdiensten te verbeteren. Afhankelijk van de nationale context stellen de gezondheidscomités zich eerder eisend, dan wel coöperatief op. De vraag die tijdens deze workshops op tafel lag, was de volgende: welke thema’s en problemen kunnen de gezondheidscomités bij de gezondheidsdiensten aankaarten? 

Zo kwamen we terecht bij het thema “sociale determinanten van gezondheid”. De begeleiding van het seminarie was in handen van Roxana Rodríguez van de Salvadoraanse partner ACCPS.

Passend in de traditie van ‘educación popular’, gebruikte Roxana speelse tussendoortjes (dinámicas genoemd) om de workshop levendig te maken; een daarvan was het gebruik van zegswijzen en spreekwoorden.

Dat vervuild drinkwater diarree kan veroorzaken en dat kleine waterplasjes ideale kweekplaatsen zijn voor malariamuggen, is algemeen gekend. Gezondheidscomités in de drie landen zetten zich daarom, meestal in samenwerking met gezondheidscentra, in om waterputten te ontsmetten of om wijken op te kuisen. Nuttige acties, maar is het voldoende? Zijn er dieper liggende problemen die moeten worden aangepakt? Aan de hand van spreekwoorden werd hier bij stilgestaan.

Wie tegen een goede boom leunt, staat goed beschut

Maar wie de pech heeft maar tegen een armtierig plantje te kunnen aanleunen, moet zweten onder de zon.

Doña Carmen heeft geen toegang tot proper water. Als alleenstaande moeder op de buiten heeft ze haar handen vol met haar twee kinderen die regelmatig aan diarree lijden. Zij leeft van de was en de strijk voor anderen, maar veel brengt dat niet op. De laatste keer dat zij naar de gezondheidsdienst ging, voelde ze zich vernederd toen ze van de dokter te horen kreeg dat zij beter op de hygiëne moest letten. Met welke middelen zou ze dat moeten doen! De voorgeschreven geneesmiddelen is ze nooit gaan ophalen, want te duur.

Roxana daagde de aanwezigen uit om deze situatie te analyseren. Het is duidelijk dat Carmen tegenover andere burgers ongelijk behandeld wordt. Maar is de ongelijkheid (inigualdad) daarom ook onrechtvaardig (het moeilijk vertaalbare ‘inequidad’)? En daarbij introduceerde Roxanne drie vragen: is de bestaande ongelijkheid vermijdbaar? Is ze eerlijk? Is ze noodzakelijk? 

Geen waardig werk, geen waardig inkomen, geen waardige huisvesting, enz. Allemaal sociale determinanten van gezondheid:  het is niet eerlijk en zulke situaties horen niet te bestaan. Een halfjaarlijkse poetscampagne in het gehucht is nuttig, maar reikt niet ver genoeg om de zwakke gezondheidssituatie van Carmen en haar kinderen te vermijden.

Met deze gevalstudie is meteen ook duidelijk dat de werking van de gezondheidsdiensten op zich ook een sociale determinant zijn: de onheuse behandeling door de arts, geen opvolging van de gezondheidstoestand van de kinderen, hoge prijzen van geneesmiddelen,… Het zijn allemaal factoren die er mee voor zorgen dat de kinderen latent ziek zijn. 

Zeg me met wie je omgaat, en ik zal je zeggen wie je bent

Doña Carmen is spijtig genoeg niet de enige vrouw die in dergelijke omstandigheden leeft. Carmen woont op het platteland, waar de meeste mensen bonen en maïs op hun lapje grond telen. Van november tot maart gaan de mannen suikerriet kappen op de velden van het suikerbedrijf, zodat er een beetje geld in het laatje komt. Blijkbaar lijden heel wat mensen aan nierproblemen; het grondwater zou een te hoge gifconcentratie bevatten, afkomstig van het veelvuldig gebruik van chemicaliën bij de katoenteelt vroeger en de suikerrietteelt nu.

Hoe komt het dat een hele groep mensen in moeilijke omstandigheden leeft? Hoe komt het dat de mensen onvoldoende grond hebben om voedsel te verbouwen? Waarom lijden zoveel mensen aan nierinsufficiëntie? Waarom onderneemt het gezondheidscentrum niets tegen het gebruik van chemicaliën op de suikerrietvelden? Het suikerbedrijf is immers wel in staat om studies te bekostigen die moeten aantonen dat er geen duidelijk verband is tussen chemicaliën en nierproblemen; 

Kortom, de sociale groep of klasse waarin mensen geboren worden en leven, bepaalt sterk in welke mate men gezond door het leven kan gaan. Hier spreken we niet meer van een sociale determinant van gezondheid, maar wel van de sociale determinatie van gezondheid.

Als je de lantaarn buiten zet, blijft het binnen donker

Veel gezondheidsacties, zowel van de overheid als van sociale bewegingen, “zetten de lantaarn buiten”: ze willen of kunnen niet verder kijken, zodat de dieper liggende oorzaken van gezondheidsproblemen verborgen blijven.

Hoe komt het dat het suikerbedrijf blijvend giftige chemicaliën kan gebruiken? Waarom blijft een strikte regelgeving over het gebruik van chemicaliën uit? Waarom betalen de suikerbedrijven geen of weinig belasting op de uitgevoerde suiker? Waarom vraagt het ministerie van Gezondheid geen grondige studie die een sluitend antwoord moet geven over het verband tussen de gebruikte pesticiden en chemische meststoffen en de nierziektes? 

Genoeg vragen voor alle deelnemers/sters om de eigen werking kritisch te bevragen. De tijd ontbrak echter om deze kritische benadering ook nog echt te toetsen aan de dagelijkse praktijk van elke organisatie in de drie landen. Maar de workshop was alvast een goede aanzet.

Wim Leysens