Sociale diersoorten zoals de mens zijn niet in staat om buiten hun gemeenschap te overleven. Individuen zijn gedwongen om samen te werken.
Darwinistische concepten als ‘struggle for live’ (strijd om het bestaan) en ‘survival of the fittest’ (overleven van de meest aangepaste) zijn ideologisch misbruikt en vertaald naar een soort biologisch vastgelegd egoïsme. Maar ‘the fittest’ of de meest succesvolle diersoorten waren juist diegenen die in de loop van de geschiedenis het best in staat bleken om samen te werken.

Het sociaal-darwinisme

Ten tijde van Darwin heette die ideologie van het biologisch egoïsme ‘sociaal-darwinisme’. Een foutieve term, want het sociaal-darwinisme is een door en door asociale ideologie en heeft weinig met Darwins inzichten te maken. Volgens het ‘sociaal darwinistisch’ mensbeeld wordt de menselijke natuur gekenmerkt door ‘strijd voor het bestaan’ via ‘het recht van de sterkste’, via ‘zelfzuchtige genen’ en via ‘competitie, agressie en dominantie’.

Door sommige vrijzinnigen wordt dat verwoord als de ‘natuurlijke instincten’ van de mens en door sommige gelovigen als het gevolg van de ‘erfzonde’. De rede voor de enen, het godsgeloof voor de anderen en de overheid voor beiden, moeten die ‘beestachtige’ natuur van de mens temperen om samenleven enigszins mogelijk te maken. Het sociaal-darwinisme rangschikt de mensheid volgens superieure en inferieure rassen. Het vormt zo een pseudowetenschappelijke verantwoording van het racisme en van de indeling van de maatschappij in de elite en de gewone mensen.

Volgens deze ideologie is competitie voor de eigen winst de belangrijkste drijfveer voor vooruitgang. Zwakkere mensen mogen daarbij niet geholpen worden want dat komt ten nadele van de gezondheid van het volk of ras. Ofwel worden armen, werklozen en zwakkelingen volgens het sociaal-darwinisme vooral door hun genen voorbestemd en daardoor is elke hulp nutteloos. Ofwel hebben deze categorieën van mensen zelf schuld aan hun miserie en moeten ze er de gevolgen van dragen. Zo sust het sociaal-darwinisme het geweten van de machthebbers die feitelijk verantwoordelijk zijn voor de ongelijkheid en de armoede.

Het neoliberalisme omarmt vele van die sociaal-darwinistische denkbeelden

‘Het kapitalisme heeft gewonnen en er is geen alternatief’, dat is een van de grootste overwinningen op het gebied van de ideeënstrijd van de radicale neoliberale economen van de Chicago School. ‘There is no alternative’ of ‘TINA’ riep Thatcher wanneer zij massaal privatiseerde en de sociale welvaartsstaat met de sloophamer afbrak.

Dat mantra blijft men tot op vandaag voortdurend herhalen. Denken we maar aan de Griekse crisis. Maar wie weet dat TINA letterlijk komt van Herbert Spencer, de vader van het sociaal-darwinisme en tijdgenoot van Charles Darwin?
Friedrich von Hayek en Milton Friedman, de Chicago School en de vele neoliberale denktanks hebben sinds de jaren vijftig de sociaal-darwinistische ideeën, die volledig in diskrediet waren geraakt door het Nazisme, bewust en systematisch verspreid.

Zowel in de VS als in Europa worden die neoliberale instituten zwaar gesponsord door banken en multinationals om het sociaal-darwinistische en neoliberale gedachtengoed in alle poriën van de maatschappij te doen binnendringen: de media, het onderwijs en de universiteiten, bij lobbyverenigingen en politici van nagenoeg alle partijen, op de ministeriële kabinetten, het IMF en de Wereldbank, alsook bij de Europese instellingen.

Van neoliberaal naar supersociaal

Het afgelopen decennium hebben nieuwe ontdekkingen en ontwikkelingen in verschillende wetenschappelijke disciplines een grote hoeveelheid materiaal aan- en opgeleverd dat dit mensbeeld van de mens als wolf finaal tegenspreekt. Mensen hebben juist een aangeboren neiging tot empathie, altruïsme en samenwerking.

Deze kennis en wetenschap achter solidariteit leidt tot een veranderend mensbeeld. Van een egoïstisch, competitief en agressief wezen naar een mens die het vermogen heeft om supersociaal en supercoöperatief te zijn en daardoor via de weg van het sociaal leren ook zijn intelligentie en cultuur ontwikkelt.

Omstandigheden meer menselijk maken

Welke van de twee strategieën zal in de sociale omgang gaan domineren: de evolutionair oudere competitie en agressie, of de evolutionair jongere altruïstische coöperatie? De maatschappelijke omstandigheden, de plaats die je daar inneemt en het beeld dat je van elkaar hebt, geven hier de doorslag. Nobelprijswinnaar literatuur José Saramago beschreef dat heel bevattelijk: ‘Als de omstandigheden zo bepalend zijn voor de mens, laten we dan die omstandigheden meer menselijk maken.’

De homo sapiens heeft het vermogen een homo super sapiens te worden indien hij zijn capaciteiten als homo socialis kan laten bloeien

Empathie, altruïsme, solidariteit en samenwerking zorgen mee voor het welbevinden van de mens en ze maken hem bovendien slim en wijs. De homo sapiens, het Latijn voor ‘wijze man’, heeft het vermogen een homo super sapiens te worden indien hij zijn capaciteiten als homo socialis kan laten bloeien. Dat de wetenschappen recent daarover zoveel materiaal en bewijsvoering aanleveren, stemt tot optimisme, aan het eind van dit sombere jaar waarin ons continent het grootste aantal oorlogsvluchtelingen telt sinds de Tweede Wereldoorlog, en tegelijk een angstgolf voor terreur.

De supersamenwerker van Dirk Van Duppen en Johan Hoebeke verschijnt in 2016 bij EPO.Dirk Van Duppen is voorzitter van Geneeskunde voor het Volk, Johan Hoebeke is gewezen onderzoeksdirecteur aan het Centre National de Recherche Scientifique (Frankrijk).