Nine Eleven

In de nasleep van de terroristische aanslagen van 9 september 2001 in New York, richtte president George W. Bush in januari 2002 een speciaal detentiecentrum op voor terrorismeverdachten. De gevangenis verrees op de geïsoleerde Amerikaanse marinebasis in Cuba, om ongestoord te kunnen opereren buiten de normen van de VS-grondwet.

Een deel van de Guantanamo-baai is al in handen van de Amerikanen sinds 1902, toen ze het gebruik ervan afdwongen na de Spaans-Amerikaanse oorlog. Formeel behoort het grondgebied van de basis tot Cuba, maar de VS heeft het in concessie. De geldigheid van die concessie wordt door de Cubaanse regering betwist. Sinds de jaren 1950 weigert Cuba systematisch om het huurgeld voor de basis te aanvaarden van de VS. De Cubaanse regering heeft ook al herhaaldelijk om de restitutie van het gebied gevraagd. De VS houdt echter vol dat het pachtcontract slechts verbroken kan worden indien beide partijen hun wederzijdse toestemming geven en Washington is dat alvast niet van plan.  

Foltering

In de context van de ‘globale oorlog tegen terrorisme’ – die gelanceerd werd met de VS-inval in Afghanistan – werden in het buitenland opgepakte verdachten verscheept naar Guantanamo. Daar werden ze onderworpen aan ondervragingen waar allerlei foltertechnieken aan te pas kwamen. Op een moment waar de loutere vermelding van het woord ‘terrorist’ een ware golf van hysterie veroorzaakte in de VS, waren de meeste Amerikanen niet begaan met mensenrechten, rechten van gevangenen, enzovoort. Maar de beelden van de controversiële openluchtkooien met daarin knielende gevangenen, geboeid aan handen en voeten en gehuld in oranje broekpakken, staan toch in het collectief geheugen gegrift. De openluchtkooien in ‘Camp X-ray’ waren maar 4 maanden in gebruik. De andere 5 gevangenkampen in het detentiecentrum zijn kopieën van bestaande, maximaal beveiligde criminele gevangenissen in de VS. 

De folterpraktijken in Guantanamo pasten in een bewust beleid dat toegepast werd in een hele reeks van gevangenissen en detentiekampen die onder controle stonden van de VS. De wereld werd zich pas bewust van deze praktijken in 2004, toen het Abu Ghraib-schandaal uitbrak. Er doken foto’s op, genomen in de Iraakse gevangenis onder VS-controle, met daarop gevangenen in mensonterende situaties naast zelfgenoegzaam lachende Amerikaanse soldaten. President Bush reageerde alsof hij een geschokte en onschuldige toeschouwer was. Elf individuen werden een jaar later veroordeeld voor foltering in de Abu Ghraib-gevangenis, maar de de duizenden militairen die zich over heel het spectrum van Pentagon en CIA-gevangenissen bezondigden aan folteringen hebben zich nooit moeten verantwoorden, laat staan de bedenkers van dit beleid in het Witte Huis.

Na de beginjaren van de strijd tegen het terrorisme en na de hele Abu Ghraib-episode werden in de Guantanamo-gevangenis de meer extreme ondervragingstechnieken achterwege gelaten. De gevangenen bleven echter onderworpen aan psychologische, fysieke en seksuele foltering. Ook president Obama heeft nooit juridische actie ondernomen tegen de gekende daders van foltering en andere mensenrechtenschendingen in Guantanamo of elders.  Nochtans had hij in 2008, tijdens de verkiezingscampagne voor zijn eerste presidentstermijn, beloofd het detentiecentrum te sluiten.

Murat Kurnaz

Een van de honderden ex-gevangenen van Guantanamo is de Turkse Murat Kurnaz. Hij groeide op in Duitsland en werd eind 2001 als 19-jarige jongeman opgepakt in Pakistan, waar hij op dat moment studeerde. De politie verkocht hem zowel letterlijk als figuurlijk als ‘terrorist’ aan de Amerikanen, die hem opsloten in Camp X-Ray van Guantanamo Bay. “Overdag moesten we zitten en tijdens de nacht moesten we neerliggen. Als je gedurende de dag durfde neer te liggen werd je gestraft… We mochten niet met elkaar praten. We mochten ook niet praten of kijken naar de bewakers. We mochten niet in het zand tekenen, fluiten of glimlachen. Iedere keer dat ik onbewust een regel brak, soms omdat ze er net een nieuwe hadden uitgevonden, kwam er een Immediate Reaction Force (IRF) om me te slaan.” Zo’n IRF is een soort van kleinschalige oproerpolitie-eenheid die in vol ornaat en gewapend met knuppels de cellen van gevangenen binnendringt om ze een lesje te leren.

Kurnaz omschrijft hoe de kooicellen zo heet als ovens waren. “Overdag scheen de zon recht op de metalen daken van de cellen en ‘s morgens en ‘s avonds scheen ze door de zijkanten naar binnen.”  Voor de kleinste misstap werden gevangenen in een isoleercel gestopt. Kurnaz vertelt dat hij eens 10 dagen naar de isoleercel moest omdat hij wat broodkruimels gevoederd had aan een leguaan die zijn kooi was binnengewandeld. Naast geregelde afranselingen door de IRF, doorstond Kurnaz tijdens ondervragingssessies ook elektroshocks aan zijn voeten, werd hij opgehangen met zijn armen achter zijn rug en werd hij gewaterboard (een techniek waarbij het slachtoffer het idee krijgt dat hij gaat verdrinken).

Toen generaal Geoffrey Miller in november 2002 het commando over Guantanamo overnam “werden de ondervragingen brutaler, frequenter en langer”, aldus Kurnaz. Miller zette Operatie Sandman in werking, waarbij gevangen ongeveer om de 2 uur naar andere cellen werden gebracht om een complete staat van slaapgebrek te bereiken. “Als de bewakers zagen dat ik mijn ogen sloot… dan schopten ze op de deur of sloegen me in het gezicht.” Miller voerde ook het ‘Eerste Speciale Verhoorplan’ in, dat ondertekend was door de VS-minister van Defensie en waarin officieel de toepassing van ‘verbeterde ondervragingstechnieken’ (lees foltering) werd goedgekeurd.

Kurnaz werd in augustus 2006 uiteindelijk vrijgegeven aan Duitsland. Gedurende zijn 5 jaar in gevangenschap werd hij nooit aangeklaagd voor een misdaad. In 2008 getuigde hij over zijn ervaring voor het VS Congres.

Onschuldig

Er zijn helaas honderden mensen die verhalen gelijkaardig aan dat van Murat Kurnaz kunnen vertellen.

“Volgens de burgerrechtenorganisatie ‘American Civil Liberties Union’ zijn er de afgelopen 12 jaar bijna 800 mensen voor langere periodes opgesloten in de Guantanamo gevangenis, waaronder ten minste 21 kinderen.”

De Bush-regering liet 532 gevangenen vrij zonder aanklacht. Toen de grote hongerstaking van 2013 uitbrak waren er nog 166 gedetineerden uit 23 landen aanwezig in Guantanamo. 86 van hen waren in 2009 al ‘goedgekeurd voor vrijlating’, maar zaten nog altijd achter de tralies.

De meeste gevangenen die ooit in Guantanamo belandden, werden nooit aangeklaagd. Wie wel werd aangeklaagd, werd overgeplaatst naar ‘Camp Justice’ om te verschijnen voor een speciaal opgericht militair tribunaal.

In de beginjaren hadden de verdachten geen toegang tot advocaten en werden ze niet in kennis gesteld van de aanklachten. Het bewijsmateriaal dat tegen de beklaagden gebruikt wordt, is vaak geheim.

“Sinds de komst van de eerste gedetineerde in januari 2002 tot in januari 2014, zijn er slechts 7 Guantanamo-verdachten effectief schuldig bevonden en veroordeeld tot opsluiting.”

Hoewel de toenmalige VS-minister van Defensie Donald Rumsfeld, in januari 2002 stelde dat de gevangenis speciaal werd opgericht om extreem gevaarlijke individuen vast te houden, heeft de Obama-regering al toegegeven dat de meeste Guantanamo-gevangenen nooit Al-Qaeda operatieven waren. Velen van hen kwamen in Cuba terecht nadat ze eerst al een tijdje in een buitenlands detentiecentrum doorbrachten waar ze vaak gefolterd werden tijdens ondervragingen. Het gaat om mensen die uitgesproken politieke opinies hadden, in een of andere militie opereerden (ook gewone verdedigingsmilities verbonden aan Afghaanse stammen) of simpelweg het slachtoffer werden van premiejagers. De Amerikanen boden de overdragers van terroristen in Pakistan en Afghanistan immers een aardige som aan. Dit zette er heel wat mensen in het straatarme conflictgebied toe aan om voor het snelle geld te kiezen door persoonlijke vijanden of onschuldigen te verlinken.

Obama    

Toen Barack Obama verkozen werd tot president van de VS heerste de hoop dat er een einde zou komen aan de voortdurende aanvallen op de burger- en mensenrechten door het Bush-regime in naam van de strijd tegen het terrorisme.

Het zag er in het begin niet slecht uit voor de vele gedetineerden die al jarenlang onschuldig in Guantanamo opgesloten zaten, maar het momentum was echter gauw weer voorbij. Op de tweede dag van zijn eerste termijn tekende Obama al een order dat bepaalde dat het controversiële detentiecentrum op Cuba binnen het jaar gesloten moest worden. Er werd eveneens een ‘Guantanamo Review Task Force’ in het leven geroepen die moest bepalen welke gevangenen in aanmerking kwamen voor vrijlating en wie er aangeklaagd zou worden. Onder de mannen die ‘goedgekeurd’ werden voor onmiddellijke vrijlating zaten 56 Jemenieten. Obama besliste dat ze naar hun land van herkomst getransfereerd konden worden, maar de mislukte aanslag van de ‘onderbroekenterrorist’ op kerstdag 2009 stak daar een stokje voor. De Nigeriaan Umar Farouk Abdulmuttalab, die van plan was een vliegtuig op te blazen, vertelde de Amerikaanse onderzoekers dat hij gerekruteerd was voor zijn missie in Jemen.

Obama plaatste daarop een moratorium op de transfer van de Jemenieten uit Guantanamo. Vandaag zitten ze er nog! Verder werd het de nieuwe president snel duidelijk dat een meerderheid in het Amerikaans Congres tegen de sluiting van Guantanamo Bay gekant was. Vermits de internationale publieke aandacht voor de gevangenis ondertussen volledig was weggeëbd, kon Obama zijn belofte om ze te sluiten gemakkelijk negeren. De gedetineerden bleven achter zonder dat hun benarde situatie concreet veranderde.

Het was vooral het verstrijken van jaren zonder enig positief vooruitzicht en de juridische onzekerheid die de gevangenen begin februari 2013 uiteindelijk tot een massale hongerstaking dreven.   

Hongerstaking en de methodes om ze te breken

Het VS-leger ontkende een hele tijd dat er überhaupt een hongerstaking aan de gang was en van zodra dit echt niet meer te ontkennen viel, werd de schaal van de actie systematisch geminimaliseerd.

Op het hoogtepunt van de staking weigerden 106 van de 166 gedetineerden voedsel. Tientallen van hen werden onder dwang gevoed via een buis langs de neus (nasogastrisch). De procedure werd door de Koeweitse gevangene Fayiz Al-Kandari aan zijn advocaat als volgt omschreven: “Ze binden je polsen, je benen en je middel vast aan een stoel. Er wordt een buis ingebracht langs de neus, wat de ogen doet wateren en de neus doet bloeden. Eenmaal de buis voorbij de keel komt begint de kokhalsreflex te werken. Dan wordt er 45 minuten lang warme vloeistof in het lichaam gebracht. Het voelt aan alsof mijn lichaam gaat stuiptrekken en ik moet vaak overgeven.” Al-Kandari zit al sinds 2002 zonder aanklacht vast in Guantanamo.

“Het leger insisteerde dat het nasogastrisch dwangvoeden – officieel verwijzen de militairen naar deze praktijk als ‘geassisteerd voeden’ – noodzakelijk was om de gezondheid van de gedetineerden te verzekeren.”

De wrede en mensonterende methode werd echter eerder gebruikt als een van de maatregelen om de hongerstaking te proberen breken. Verder werden de gevangenen die weigerden te eten in eenzame opsluiting geplaatst, werden al hun bezittingen afgenomen (waaronder hun zeep en de mat waarop ze slapen) en werden ze blootgesteld aan extreme temperaturen.

De wanhoop van de gedetineerden was echter zo groot dat de hongerstaking alleen maar groeide in omvang.

Ook de media-aandacht voor het lot van de vergeten Guantanamo-gevangenen begon toe te nemen. De afkeurende reacties bleven niet uit en vooral de praktijk van het dwangvoeden lokte heel wat verontwaardiging uit. Het Centrum voor Slachtoffers van Foltering, Human Rights Watch en 18 andere mensenrechtenorganisaties schreven in een open brief aan de VS-minister van Defensie, Chuck Hagel, dat het onder dwang voeden van gevangenen “wreed, onmenselijk en vernederend” is – de kenmerken van foltering dus. Hagel ontving eveneens een brief van Jeremy Lazarus, de voorzitter van de American Medical Association, die stelde dat militaire dokters die het dwangvoeden mogelijk maken “de principiële ethische waarden van het medische beroep schenden”. Ook de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties, Navi Pillay – VN commissaris voor Mensenrechten -, de American Psychological Association, de World Medical Association, enzovoort, uitten felle kritiek.

Zelfs de voormalige hoofdaanklager van Guantanamo-gevangenen in de militaire tribunalen (tot oktober 2007), Kolonel Morris Davis, steunde de lancering van een petitie die de sluiting van Guantanamo eiste. Op 24 uur had hij al 75.000 handtekeningen verzameld. Activisten lanceerden allerlei solidariteitscampagnes en de pers bleef de situatie opvolgen. Deze crisis zou niet zomaar weggaan.

 
Reactie Obama

Pas toen de hongerstaking al 3 maanden aan de gang was kwam de eerste officiële reactie van president Obama. Op 30 april 2013 verklaarde hij op een persconferentie: “Het is belangrijk voor ons om te begrijpen dat Guantanamo niet nodig is om de veiligheid van Amerika te verzekeren. Het is duur. Het is inefficiënt. Het doet ons kwaad in termen van ons internationaal aanzien. Het vermindert de samenwerking met onze bondgenoten op het vlak van antiterrorisme. Het is een rekruteringsinstrument voor extremisten. Het moet gesloten worden.”

Het viel op dat Obama het op geen enkel moment had over de enorme immoraliteit van het opsluiten van mensen zonder proces of van de in de gevangenis gebruikte methodes. Ook de illegaliteit van het hele gebeuren volgens het internationaal recht werd niet aangehaald als een bepalende factor bij de noodzaak om het detentiecentrum te sluiten. Het komt er op neer dat Guantanamo gewoon een kostelijke public relations nachtmerrie geworden is voor Washington.

Obama steekt het aanslepen van de sluiting van het detentiecentrum en de daarvoor noodzakelijke transfer van de gedetineerden, op het Congres: “Ik blijf geloven dat we Guantanamo moeten sluiten”, maar “het Congres heeft besloten dat ze dit niet zal toelaten”.

Het is waar dat er in het Congres wettelijke barrières werden opgeworpen tegen de sluiting van Guantanamo, zoals het quasi onmogelijk maken van de transfer van gedetineerden naar Amerikaanse bodem of derde landen. Op 14 juni 2013, op het hoogtepunt van de massale hongerstaking in Guantanamo, keurde het Congres bijvoorbeeld nog een amendement goed waardoor er geen Amerikaanse militaire fondsen gebruikt kunnen worden voor de repatriëring van Guantanamo-gevangenen.

Obama heeft echter al die hinderende wetten van het Congres gewoon ondertekend in plaats van zijn veto te gebruiken. Verder kan de president volgens de ‘National Defense Authorization Act’ via zijn minister van Defensie de transfer van gevangenen goedkeuren indien dat in het belang is van de nationale veiligheid. Als de president dus echt had gewild, had hij de Guantanamo-gevangenis al lang kunnen sluiten.

We mogen bovendien Obama’s parcours op het vlak van de mensen- en burgerrechten niet vergeten. Hij is de president die de oorlog in Afghanistan heeft opgedreven, die de soevereiniteit van onder meer Jemen en Pakistan schendt via drone-aanvallen, en die er geen graten in ziet om de Amerikaanse burgers en zelfs bevriende staatshoofden af te luisteren. Zolang hij zijn vastberaden woorden over de sluiting van Guantanamo niet ondersteunt met daden, is er geen reden om victorie te kraaien. De regering heeft sinds de hongerstaking alvast een dozijn gedetineerden overgedragen aan derde landen, maar heeft ook aangekondigd dat 45 van de gevangenen niet vrijgelaten noch aangeklaagd zullen worden. Ze wil ook geen tijdsbestek geven voor de geplande sluiting.

Soetkin Van Muylem is stafmedewerker van Vrede vzw, www.vrede.be