Protesten tegen de stijging van de maïsprijzen. Slogans: Zonder maïs is er geen land. Wij vechten voor de redding van de soevereiniteit. (foto vivirlatino.com)
Nieuws, Wereld, Economie, Samenleving, Politiek, EU, VS, Mexico, Canada, Vrijhandelsakkoorden, Analyse, NAFTA, TTIP -

20 jaar NAFTA, voorbode TTIP-vrijhandelsakkoord tussen VS en EU

Op 1 januari 1994, twintig jaar geleden, werd NAFTA afgesloten tussen de VS, Canada en Mexico, het eerste grote vrijhandelsakkoord van het neoliberale tijdperk. Nu de onderhandelingen over het vrijhandelsakkoord TTIP tussen de VS en de EU aan de gang zijn, is een terugblik op 20 jaar NAFTA broodnodig. Francine Mestrum maakte deze analyse en doet een oproep.

zondag 5 januari 2014 13:00
Spread the love

1 januari 2014: twee verjaardagen tegelijk voor Mexico, hoewel ze moeilijk kunnen ‘gevierd’ worden. De eerste verjaardag is die van twintig jaar North American Free Trade Agreement (NAFTA), het vrijhandelakkoord tussen Canada, de VS en Mexico. 1 januari 1994 is ook het begin van de opstand van de neo-zapatistische guerrilla van het EZLN[1] in de meest zuidelijke Mexicaanse deelstaat Chiapas, precies op diezelfde dag als het begin van NAFTA.

Die twee gebeurtenissen stonden uiteraard in verband met elkaar, maar wat er de voorbije twintig jaar is gebeurd, leidt tot twee verschillende verhalen die boeiend en leerrijk zijn voor de linkerzijde, overal ter wereld. In dit artikel maak ik de trieste balans op van twintig jaar NAFTA.

Een klassenconflict in drie landen

We kennen het refrein inmiddels maar al te goed. Twintig jaar geleden was er zowel in de VS als in Mexico erg veel verzet tegen dit nakende vrijhandelsakkoord. Het antwoord was toen echter wat het vandaag nog steeds is: dit zal leiden tot export, groei, investeringen en werkgelegenheid. Wie kan daar tegen zijn? Mexico, dat rond diezelfde periode lid werd van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), een club van rijke landen, zou dank zij dit verdrag zelfs toetreden tot ‘de eerste wereld’.

In Mexico is alleen de groei van de export realiteit geworden. De export van Mexico naar de VS en Canada is verzevenvoudigd. Mexico heeft een handelsoverschot dat de laatste jaren meer dan 50 procent hoger ligt dan zijn import. 80 procent van de export van Mexico gaat naar de VS. De helft van die export is echter in handen van een honderdtal bedrijven. 

De verklaring hiervoor is vrij eenvoudig. Veel Noordamerikaanse bedrijven zijn komen produceren in Mexico, ondermeer de automobielindustrie, omdat de lonen er stukken lager liggen. Dat heeft in de VS voor erg veel werkloosheid gezorgd en in Mexico nieuwe banen gecreëerd. Mexico is vandaag het grootste industrieland van Latijns-Amerika.

De enige verliezers zijn werkende mensen

Volgens de Amerikaanse vakbond AFL-CIO hebben de werknemers over de hele linie verloren, in Mexico zowel als in de VS. Door de toevloed van migranten en de makkelijke dreiging van ondernemingen ‘om naar Mexico te vertrekken’ ontstond er een enorme druk op de lonen in de VS. De ongelijkheid in de VS is nu vergelijkbaar met die van Mexico. Wat we meemaken, aldus Lori Wallach, anti-NAFTA militante van bij het begin, is een soort ‘brazilianisering’ van de VS.

Een van de grote verliezers is de transportsector, omdat de VS geen Mexicaanse vrachtwagens op zijn wegen wil. Dat betekent dat de vervoersbedrijven in het beste geval tot aan de grens mogen rijden en daar de goederen moeten overgeladen worden. Investeren in de VS is in theorie mogelijk, maar in de praktijk onhaalbaar, omdat er erg hoge eisen worden gesteld.

De grootste drama’s speelden zich af op het platteland. De overheidsregulering van de landbouwsector in Mexico viel weg, grote Amerikaanse bedrijven gingen samenwerken met grote Mexicaanse ondernemingen en de kleintjes werden uit de markt geduwd. Er kan geen sprake van zijn dat kleine maïsboeren kunnen concurreren met de mastodonten uit de VS.

Maïs wordt ‘voeder’ in plaats van ‘voedsel’

Maïs is het basisvoedsel van de hele Mexicaanse bevolking. In 1991 waren er nog 3,1 miljoen maïsproducenten. De kleine boeren stonden in voor meer dan de helft van de nationale productie. In principe kregen die boeren nog 15 jaar bescherming, maar nauwelijks twee jaar later haalde de Mexicaanse regering unilateraal de douanetarieven naar beneden en zette de deur open voor Cargill, Archer Daniels Midlands, Corn Products Internationals en andere graangiganten.

Zij zijn het die vandaag de controle over de Mexicaanse maïsmarkt in handen hebben. De maatregel was meteen ook een toegeving aan de veetelers die goedkopere maïs voor hun voeder wilden. Korte tijd later werd artikel 27 van de Mexicaanse grondwet gewijzigd en ging de collectieve eigendom van landbouwgrond verloren, één van de grote verworvenheden van de Mexicaanse revolutie van 1910-1920.

Het maïsareaal is in Mexico weliswaar gelijk gebleven en de productie verdubbelde, maar het is nu wel extensieve irrigatiemaïsteelt geworden. Ook de import van maïs is exponentieel gegroeid en gaat vooral naar de veehouderij. Het algemene resultaat is een enorme concentratie van de maïssector. Daar zijn honderdduizenden kleine boeren het slachtoffer van. Zij zijn het die in eerste instantie naar de steden trokken of probeerden te migreren.

Werkloze boeren schakelen over op drugshandel

Onrechtstreeks is het ook NAFTA dat aan de basis ligt van de groeiende en moordende drugshandel. Sinds 1994 hebben 1.780.000 Mexicaanse boeren hun bedrijf verlaten. De narcobusiness heeft veel boeren eerst wat laten ‘bijverdienen’ en begon nadien zelf met het opkopen van het land. 85 procent van de overblijvende boeren leeft in armoede, terwijl de grote voordelen van het vrijhandelsakkoord in handen zijn van zo’n dertigtal grote ondernemingen.

Het platteland gaat gebukt onder zware armoede en ontzettend veel geweld. Het ‘krachtige instrument’, zoals de voorstanders van NAFTA voortdurend stelden, heeft ertoe geleid dat Mexico verpauperde en zijn voedselsoevereiniteit verloor. De economische groei ging in die twintig jaar gestaag achteruit. In 1995 en in 2009 kende Mexico een crisis. Toen NAFTA van kracht werd, tijdens het presidentschap van Salinas de Gortari (1988-1994), bedroeg de gemiddelde groei nog 3,9 procent. 

60 procent van de bevolking werkt nu in de informele markt

Tijdens het presidentschap van Ernesto Zedillo (1994-2000), de beginperiode van NAFTA, was het nog 3,5 procent. Onder president Vicente Fox (2000-2006) daalde de groei tot 2,3 procent en onder Felipe Calderón 2006-2012) tot 1,8 procent. Tijdens het eerste jaar van Enrique Peña Nieto (sinds november 2012) bedroeg de groei nog nauwelijks 1,3 procent. De kapitaalvlucht is enorm, meer dan 200 miljard dollar (147 miljard euro) tijdens de 12 jaar bestuur (2000-2012) door de Partido Acción Nacional (PAN).

De informele sector groeide eveneens exponentieel. Zowat 60 procent van de beroepsbevolking werkt nu op de ‘grijze’ markt, zonder enige sociale becherming. Mexico is enige land van Latijns-Amerika waar de armoede in 2012 is toegenomen. Volgens de VN-Economische Commissie voor Latijns Amerika (CEPAL) bedraagt ze 37,1 procent. Volgens de eigen Mexicaanse nationale cijfers loopt ze echter op tot bijna 50 procent, hetzelfde cijfer als twintig jaar geleden, terwijl alle andere landen een redelijke of sterke daling kenden.

Bij de OESO-landen staat Mexico voor zowat alle sociale indicatoren op de laatste of voorlaatste plaats. OESO-secretaris-generaal Angel Gurría, zelf Mexicaan, stelde in 2009, in een gesprek met de Mexicaanse krant La Jornada, dat de economie van zijn land er rampzalig voor stond.

Ook de werknemers in de VS verloren

In de VS zijn ondertussen ook zowat één miljoen banen verloren gegaan, is er een handelstekort van 180 miljard dollar (133 miljard euro) en krijgt men af te rekenen met een verdubbeling van de migratie. Er ging inmiddels ook 360 miljoen dollar (265 miljoen euro) verloren aan compensaties voor bedrijven die protesteren tegen nationale wetgeving die hun belangen ‘in gevaar brengen’.

Alle bezorgdheden van de NGO’s twintig jaar geleden zijn helaas realiteit geworden. Mexico werd uitverkocht aan de VS, aldus Andrés Barreda Marín, van de Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM) in de krant La Jornada. De arbeidsmarkt werd gedereguleerd en de milieuwetgeving opgeofferd.  Deregulering werd het motto van alle neoliberale regeringen die Mexico sindsdien heeft gekend. De recente hervorming van de olie- en gassector is er het trieste sluitstuk van.

Volgens CEPAL is de grote winnaar van NAFTA echter China. Op de Noordamerikaanse markt kan het concurreren met Mexico en in Mexico wordt het alsmaar competitiever ten aanzien van Amerikaanse bedrijven. Het handelsoverschot van Mexico tegenover de VS wordt trouwens grotendeels ongedaan gemaakt door het handelstekort met China.

Op het niveau van de gewone mensen werkt het systeem niet …

Wat dit alles betekent is in eerste instantie een mislukking van het neoliberaal model, zoals we vandaag, in andere termen, ook in de EU meemaken. Het liberaliseren van de handel kan zeker positief zijn, alleen moet men zien wat en hoe er wordt geliberaliseerd. Een zogenaamd ‘vrijhandelsakkoord’ tussen een rijk en een arm land, met een scheef getrokken machtsverhouding, kan alleen maar negatief uitlopen voor het arme land.

Meer nog dan een wanverhouding tussen landen, is echter duidelijk dat het hier om een klassentegenstelling gaat. Het zijn de werknemers en de boeren in de twee belangrijkste partnerlanden van dit verdrag die het slachtoffer zijn. Multinationals hebben het pleit gewonnen, met een bewuste medeplichtigheid van de politieke klasse. Hieraan is tot vandaag niets veranderd, met de energiesector gebeurt precies hetzelfde.

Het is de vroegere president van de Wereldbank, Jim Wolfensohn, die ooit deze brutale uitspraak deed: “Op het niveau van de gewone mensen werkt het systeem niet”. Maar als het voor de mensen niet werkt, waarom zouden mensen dit dan ondergaan? Protesten zijn er dagelijks in Mexico, in het hele land, grote betogingen ook. Op de dag dat het vrijhandelsakkoord van kracht werd, brak in Chiapas een opstand uit (hierover meer in dit artikel). De politieke klasse doet echter voort en kijkt niet om.

De guerrilla van het EZLNdie twintig jaar geleden het licht zag, is inmiddels geëvolueerd tot een actieve en hoopvolle beweging die werkt aan de eigen bewustwording en die van de inheemse bevolking. Mexico is ondertussen een land waar de elementaire mensenrechten dag in dag uit worden geschonden, waar je zonder veel poeha in de gevangenis terecht komt of, erger nog, waar tienduizenden mensen worden vermoord.

TTIP, het NAFTA van de EU

In de EU begint actie op gang te komen tegen het vrijhandelsakkoord Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) tussen de EU en de VS. We lopen het risico hier met vergelijkbare problemen geconfronteerd te worden, hopelijk niet in termen van mensenrechten, maar zeker in termen van een machtsoverdracht naar multinationals. NAFTA laat zien wat dit kan betekenen.

We moeten lessen trekken uit NAFTA, het eerste grote verdrag van het neoliberale tijdperk.

De medeplichtigheid van de nationale regeringen van de EU-lidstaten in deze gang van zaken is groot. Ze wordt bovendien volkomen onterecht verborgen achter het onderhandelingsmandaat dat ze aan de Europese Commissie hebben gegeven. We moeten daarom de lessen trekken uit NAFTA, het eerste grote verdrag van het neoliberale tijdperk.

De pijlen moeten echter niet gericht worden op de Europese Commissie, noch op het zogenaamde ‘geheim’ waarin de onderhandelingen plaats vinden – alle onderhandelingen zijn tot op zekere hoogte geheim, ook bij de vakbonden. Wel moeten we met concrete voorbeelden de mensen duidelijk maken wat er op het spel staat, welke sociale waarden er kunnen verloren gaan, hoe het milieu- en onze gezondheid in gevaar kunnen komen.

En vooral, we moeten met een beweging van voorgelichte en bewuste mensen actie voeren bij onze regeringen. Zij kunnen dit verdrag tegen houden of in andere banen leiden.

Waarom zouden we, naar het voorbeeld van de ‘Top der volkeren’[2] die het grote vrijhandelsakkoord voor de drie Amerika’s ALCA[3] naar de prullenmand verwees, niet proberen om in de EU een groot forum tégen het TTIP te organiseren?

Francine Mestrum is doctor in de sociale wetenschappen. Zij deed jarenlang onderzoek naar globalisering, armoede, ontwikkeling en internationale organisaties, doceerde aan het HIVT/RUCA (nu Hogeschool Antwerpen) en was lector aan de Université Libre de Bruxelles (ULB). Zij is lid van de Internationale Raad van het Wereld Sociaal Forum. Voor het ogenblik leeft en werkt zij in Mexico City.

Dit artikel verscheen eerder in Uitpers.

Voetnoten

  • [1]Het EZLN, voluit het Ejército Zapatista de Liberación Nacional of het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger, werd genoemd naar Emiliano Zapata (1879-1919), de beroemdste leider van de Mexicaanse revolutie(1919-1920).
  • [2]De ‘top der volkeren’ werd ondermeer gehouden in Quebec van 16 tot 21 april 2001. Het was een coaltie van vakbonden en NGO’s van over de Amerika’s, die leidde tot een jarenlange aangehouden strijd tegen de door de grote bedrijven georganiseerde globalisering. Deze coalitie kon het ALCA-verdrag kelderen.
  • [3]ALCA naar de Spaanse naam van dit akkoord Área de Libre Comercio de América, ook bekend als het FTAA, Free Trade Area of the Americas.

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!