‘De machtsstrijd tussen de regeringspartij in Turkije en de beweging van de islamitische prediker Fethullah Gülen zal niet eindigen voordat een van beide ten val komt.’

De verdachten moeten uiteraard nog schuldig bevonden worden, maar er spreekt veel in hun nadeel. Zo moet de aangehouden directeur van de Halkbank (een staatsbank) de 4,5 miljoen dollar nog uitleggen die hij in schoenendozen bewaarde. 

Güler

Het gaat om drie verschillende zaken, met als verbindende factor een connectie met de regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) en premier Erdogan. Onder de verdachten bevinden zich drie zonen van AKP-ministers. Een van hen is Baris Güler, de zoon van minister van Binnenlandse Zaken Muammer Güler. Er lekte een opgenomen telefoongesprek uit waarin Güler zijn zoon waarschuwde tegen afluisteren. Een indicatie dat hij wist over de onzuivere zaken van Baris.

De krant Radikal publiceerde foto’s van hoge stapels cash geld in Baris Gülers woning. Zelfs een apparaat om geld te tellen ontbrak niet. Nog gênanter werd het na berichten dat ministers persoonlijk smeergeld accepteerden. Daarbij viel ook de naam van minister van Europese Zaken Egemen Bagis.

Conflict

Voor Erdogan is dit schandaal desastreus, omdat het zijn zelfverklaarde reputatie van corruptiebestrijder in geding brengt. Geen seconde stond hij in verklaringen stil bij het lastig te weerleggen bewijs dat de media presenteerden tegen de verdachten. In plaats daarvan interpreteert Erdogan hun aanhouding als een samenzwering binnen de staat tegen de AKP.  

Erdogan noemt geen man en paard, maar bedoelt duidelijk de beweging rond de in de VS woonachtige imam Fethullah Gülen. De premier weet als geen ander dat Gülens volgelingen veel invloed hebben binnen staatsinstanties als politie en justitie. Bovendien was de met de corruptiezaak belaste aanklager Zekeriya Öz al eerder betrokken bij een door de Gülenbeweging gestimuleerde procedure. Gülen distantieerde zich van de affaire, maar mede gezien het conflict tussen hem en Erdogan geloven alleen zijn volgelingen dat.

Dershanes

Dat conflict, waarover ik al eerder schreef, nam vorige maand nooit eerder vertoonde vormen aan toen Erdogan dreigde de onderwijsinstituten te sluiten waar leerlingen worden voorbereid op toelatingsexamens voorafgaand aan universitair onderwijs. De Gülenbeweging runt veel van deze ‘dershanes’, die als kweekvijver dienen voor nieuwe volgelingen. Gülen reageerde woedend op Erdogans plannen en erkende daarmee een conflict dat eerder niet alleen door hem, maar ook door de AKP werd gebagatelliseerd.

Kort daarop sloeg de vaker met de Gülenbeweging geassocieerde krant Taraf  toe met de onthulling dat Erdogan in 2004 een ‘actieplan’ ondertekende van de Nationale Veiligheidsraad (MGK) tegen de Gülenbeweging. Deze affaire speelde nog volop toen de hierboven genoemde aanhoudingen in verband met corruptie afgelopen week plaatsvonden.  

Zuiveringsactie

De meest recente ontwikkeling is een door Erdogan aangekondigde zuiveringsactie binnen politie en justitie, die er op neerkomt dat hij Gülens invloed binnen de staat wil beëindigen. De premier liet er geen gras over groeien. Verschillende politiefunctionarissen zijn ondertussen van hun taak ontheven, met als meest prominente slachtoffer de politiecommissaris van Istanbul. Verder werden twee nieuwe aanklagers op de corruptiezaak gezet, die de reikwijdte moet beperken van hun met de Gülenbeweging geassocieerde collega Zekeriya Öz.

Erdogan wil duidelijk voorkomen dat politie en justitie zijn positie verder ondermijnen. Tijdens de aanloop naar de belangrijke lokale verkiezingen in maart aanstaande kan hij dergelijke toestanden absoluut niet gebruiken. Het blijft een wanhoopsoffensief. Gülens invloed binnen justitie en politie kan Erdogan uitschakelen, maar van diens media vallen nieuwe aanvallen te verwachten. Dat kan van alles zijn. Zo doen al jaren geruchten de ronde over dubieuze praktijken waar Erdogans oudste zoon Burak bij betrokken zou zijn.

Dat het ronduit smerig kan worden suggereerde Gülen hoogstpersoonlijk. Tijdens een toespraak zei de imam dat hij een aantal jaar geleden het uitlekken van een seksvideo wist te voorkomen met een tegenwoordig hooggeplaatste politicus in de hoofdrol. Dat was een impliciete bedreiging.

Twee linkse kranten ontvingen rond dezelfde tijd ranzige video’s die iets met de AKP te maken hadden. De redacties besloten er geen ruchtbaarheid aan te geven. Uitstekend dat men zich niet voor dat karretje liet spannen. Om te zien wat er werkelijk speelt moeten we naar het grotere plaatje kijken.

AKP en VS

In de jaren negentig groeide in de VS ongenoegen over seculiere regeringen in het Midden-Oosten, niet in de laatste plaats omdat ze een stevige greep op de economie hielden. Er moest geprivatiseerd worden, vond Washington, om te beginnen in Turkije. De ‘gematigde islamist’ Erdogan stelde zich pro-westers op en onderschreef het neoliberalisme, dus kreeg hij Amerikaanse steun.

Erdogan bleef loyaal aan de VS, tot hij drie jaar geleden kuren begon te vertonen waar Washington verre van ingenomen mee was. Zijn ruzie met het door de Amerikanen zo gepassioneerd beschermde Israël was de eerste van een serie manoeuvres waarmee hij een serieuze bron van ergernis werd.

Zoals zijn overweging om een Chinees luchtafweersysteem aan te schaffen dat niet aansluit bij de infrastructuur van de NAVO. Of zijn flirt met de Shanghai Cooperation Organization (SCO – met leden als Rusland en China, een tegenhanger van zowel de EU, als de NAVO). Wat eveneens slecht viel in de VS was dat de AKP doorging met het steunen van al-Nusra in Syrië nadat deze jihadisten op de Amerikaanse lijst van terroristische organisaties waren verschenen.

Iran

Dat Turkije met goud betaalde voor olie uit Iran werd oogluikend toegestaan, maar eerder dit jaar waren in de Amerikaanse Senaat geluiden hoorbaar dat de Turkse Halkbank de boycot tegen Iran ontdook. Deze kritiek werd onderstreept door AIPAC, de Israëlische lobbyorganisatie in de VS. Afgelopen week werd de directeur van de Halkbank aangehouden op verdenking van corruptie in verband met Iran.

Dat laatste zou je heel sceptisch toeval kunnen noemen. Een samenzweringstheorie die  de justitiële aanval op Erdogan niet alleen met Gülen in verband brengt, maar ook met de VS en Israël, was echter onvermijdelijk. Dat de betrekkingen tussen Gülen en zijn Amerikaanse gastheren prima zijn en dat hij daarnaast positieve banden kent met de Israëllobby in de VS, onderbouwt de basis van deze lezing.

Deze samenzweringstheorie wordt dan ook nogal breed serieus genomen. Niet alleen door AKP-gezinde kringen, want ook linkse nationalisten in Turkije menen dat Gülen zich door de VS laat gebruiken om Erdogan af te straffen. In de VS wordt overigens ontkend dat men partij wil zijn in deze ‘familievete’, maar ook daar is al veel ontkend.

Kilicdaroglu

‘Gematigd islamisme’ heet in de VS inmiddels een contradictio in terminis, terwijl het project om ‘gematigde islamisten’ te steunen als tamelijk mislukt wordt beschouwd. Dat zijn omstandigheden waaronder Amerikaanse gedachten over een nieuwe Turkse partner voor de hand liggen.

Daarom valt het bezoek op dat Kemal Kilicdaroglu, de leider van de oppositievoerende Republikeinse Volkspartij (CHP), onlangs aan de VS bracht. Kilicdaroglu vond een gewillig oor bij vertegenwoordigers van de regering én bij de Israëllobby in Washington.

Kilicdaroglu sprak ook met de ‘Turkic American Alliance’, een tot de Gülenbeweging behorende organisatie in de VS. Dat laatste voedde geruchten als zou Gülen de AKP definitief laten vallen, om in plaats daarvan voor de CHP te gaan. De CHP en de Gülenbeweging ontkennen in koor, maar waar rook is, is nogal eens vuur. In dat geval zal er nog heel wat onderhandeld moeten worden, want inzichtelijke verschillen tussen de Gülenbeweging en de CHP zijn er legio. Ook zal de CHP dan een weg moeten vinden om de ultraseculiere stemmers te behouden die niets van de ultrareligieuze Gülen willen weten.

De politieke toekomst van Turkije hangt af van veel variabele factoren. Een ding staat echter vast: waarnemers van de Turkse politiek kunnen een paar spannende maanden tegemoet zien. Zeker tot de lokale verkiezingen in maart valt nog veel vuurwerk te verwachten. ‘De machtsstrijd tussen de regeringspartij in Turkije en de beweging van de islamitische prediker Fethullah Gulen zal niet eindigen voordat een van beide ten val komt’, zei de Turkse journalist Nedim Sener onlangs (16).

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen)

Volg Peter Edel op twitter