Eén week voor een samenwerkingsverdrag met de Europese Unie zou worden getekend, normaal gezien eind november, heeft Oekraïne het overleg daarover opgeschort, tot grote vreugde van de Russische regering. De Oekraïense oppositie reageerde woedend omdat het akkoord de onderlinge handel een ferme duw in de rug zou kunnen geven. Europa weigerde echter het akkoord te ondertekenen zolang Kiev niet de vrijlating van het zieke oppositielid Julia Timosjenko garandeert, zodat ze in Duitsland behandeld kan worden.

De Russisch-gezinde president en zijn bondgenoten

De Oekraïense president Viktor Janoekovitsj bracht een bezoek aan zijn Russische collega Poetin, en bleek nadien niet erg genegen voor die vrijlating te ijveren. Janoekovitsj, die geboren is in het sterk op Rusland gerichte industriële oosten van Oekraïne, begon zijn carrière als elektricien en werkte zich geleidelijk aan op tot gouverneur, premier en uiteindelijk president.

In 2004 liep hij nog een grote nederlaag op toen de frauduleuze presidentsverkiezingen, onder druk van grote en langdurige betogingen, ongeldig werden verklaard. Bij deze Oranjerevolutie kwam zijn westers gezinde rivaal Viktor Joesjtsjenko aan de macht, maar dat zou niet zo lang duren. De haperende economie en interne twisten in het Oranjekamp speelde hij handig uit om in 2010 toch het presidentschap te bemachtigen.

Het bewind van Janoekovitsj wordt sterk bekritiseerd vanwege zijn onduidelijke beleid, het terugdraaien van democratische hervormingen en het verrijken van een kleine groep verwanten en vrienden, die al spottend ‘Familie’ worden genoemd. Andere zaken die afbreuk doen aan zijn presidentschap zijn onder meer zijn luxe landhuis met struisvogelboerderij die hij tot zijn woonst rekent, veroordelingen in zijn tienerjaren wegens roofovervallen en geweld, zijn ruwe manieren en gebrekkige taalbeheersing. Als president probeert Janoekovitsj Oekraïne tussen Rusland en het Westen in te loodsen, maar haalt nu de banden met Moskou verder aan. Honderdduizenden Oekraïners kijken echter de andere richting uit.

Minister van binnenlandse zaken Vitali Zachartsjenko is een trouwe bondgenoot van Janoekovitsj en zou tot zijn Familie behoren. Ondanks diverse schandalen rond de politie, die onder zijn verantwoordelijkheid valt, is de 50-jarige Zachartsjenko tot nog toe overeind gebleven als minister. Hij zou echter degene zijn die achter de poging zat om zaterdag een demonstratie op het Onafhankelijkheidsplein uiteen te slaan. Sommige betogers werden tot bloedens toe met wapenknuppels geslagen. Na dit optreden was de woede bij de bevolking er alleen maar groter op geworden.

Ook premier Mikola Azarov is loyaal aan Janoekovitsj. Hij verdedigde het afwijzen van Europa met het argument dat de EU nog maar weinig heeft betekend voor Oekraïne. Daarom moet het land eerst betere voorwaarden afdwingen en tegelijk de banden met Rusland aanhalen. Vergeleken met Zachartsjenko klinkt Azarov heel wat gematigder. Hij zegt een vreedzame oplossing te willen voor de huidige crisis en vindt dat betogers vrij voor hun mening moeten kunnen uitkomen, maar waarschuwde wel dat ze gestraft zullen worden indien ze zich niet aan de wet houden. Azarov beschuldigde de oppositie ervan geweld uit te lokken.

De ex-premier en charismatische heldin

Julia Timosjenko is met haar bekende traditionele haarvlecht een charismatische heldin van de Oranjerevolutie. In 2004 werd ze aangesteld als premier, maar zeven maanden later na een bittere politieke strijd door president Viktor Joesjtsjenko opzij geschoven. In 2007 werd ze opnieuw benoemd tot premier, om drie jaar later nipt de presidentsverkiezingen te verliezen van Janoekovitsj. Een jaar later werd ze gearresteerd en veroordeeld tot zeven jaar cel wegens ambtsmisbruik. Het Westen ziet dit echter als een politieke wraakoefening, wat ook de reden is dat de EU haar vrijlating als voorwaarde inzette voor het samenwerkingsakkoord.

Wellicht is de vrees van Janoekovitsj voor zijn politieke aartsvijand, die in 2015 weer mee zou kunnen doen aan de presidentsverkiezingen, zo groot dat hij daar probeert onderuit te komen. Maar Timosjenko zit niet stil in de gevangenis. Ze stuurde een gepassioneerde verklaring uit om de Oekraïners op te roepen voor de massabetogingen en Janoekovitsj van zijn troon te krijgen. Arseni Jatsenjoek, fractieleider van de Vaderlandpartij van Timosjenko, vindt dat president Janoekovitsj wegens landverraad afgezet moet worden als hij het samenwerkingsverdrag niet tekent.

Intussen wil Vitali Klitsjko, voorman van de oppositiepartij Oedar (Stoot), premier Mykola Azarov voor de rechter dagen. De man is een 42-jarige wereldkampioen boksen in het zwaargewicht, die bij de parlementsverkiezingen in het najaar verrassende resultaten behaalde. Dankzij zijn pro-westerse houding en verzet tegen corruptie – en vanwege zijn reputatie als man die zijn miljoenen in de boksring heeft verdiend op een eerlijke en transparante manier, in tegenstelling tot veel politici uit de regering en oppositie – is Klitsjko volgens sommige peilingen de populairste politicus in het land.

Europa of de Russen

Rusland is niet zo gelukkig met de toenaderingspogingen tussen Kiev en Brussel. Het land dreigde al met handelssancties als het akkoord er zou komen. Omdat Oekraïne erg afhankelijk is van zijn grote buurland, dat een kwart van de export afneemt, wil de regering een gezamenlijk onderhoud met zowel de Europese Unie en Rusland. De Russen geven daarentegen de voorkeur aan de banden met Kiev te vernauwen.

Europa en Oekraïne hebben nog niet zo’n lange gedeelde geschiedenis. De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek erkent in 1991 namens de Europese Gemeenschap de onafhankelijkheid van Oekraïne. De bilaterale verhoudingen tussen de twee landen lijken relatief vlot op gang te komen, met een president, Leonid Koetsjma, die in de jaren negentig hard zijn best doet om voor zijn land de weg naar EU-lidmaatschap vrij te maken.

In 1998 sluiten de EU en Oekraïne dan een Partnerschap- en Samenwerkingsovereenkomst af, die beschrijft hoe de twee op vlak van handel, economie en politiek steeds meer toenadering tot elkaar zullen zoeken. Maar die woorden leiden niet tot even mooie hervormingen.

Het land blijft intern erg verdeeld tussen de pro-Russische bevolking in het oosten en de op Europa gerichte bevolking van het westen. Het uitblijven van democratiserende hervormingen en het dubieuze verloop van de presidentsverkiezingen leiden in 2004 tot de Oranjerevolutie, genoemd naar de kleur van de benadeelde presidentskandidaat Viktor Joesjtsjenko, waar ook de actievoerders zich in kleedden.

Joesjtsjenko en Julia Timosjenko komen in een nieuwe regering in 2008 met de EU overeen dat het akkoord uit 1998 aan vervanging toe is. Maar in 2010 verandert het politieke toneel in Oekraïne totaal wanneer de pro-Russische Viktor Janoekovitsj aan de macht komt en Timosjenko achter tralies verdwijnt.

Vrees voor bloedvergieten

Afgelopen maandag stormden zwaar bewapende troepen van de oproerpolitie binnen in de kantoren van de oppositiepartij Vaderlandpartij in Kiev en namen er de servers in beslag. Honderden agenten waren eerder die dag uitgerukt om blokkades en tenten van demonstranten bij regeringsgebouwen af te breken, en er werd een dubbel cordon gelegd rond het stadhuis, waar honderden demonstranten zich hadden verschanst. Ook kantoren en websites van media die zich aan de kant van de oppositie scharen, werden geblokkeerd.

De oppositieleiders en de VS vreesden voor bloedvergieten, zeker toen de oproerpolitie woensdagnacht op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev een tentenkamp van de protestbeweging, die zich Euromaidan noemt, probeerde te ontruimen met bulldozers en een grote politiemacht. Daarbij vielen tientallen gewonden. Tegen de ochtend gaf de politie het echter op, en in de nacht van woensdag op donderdag heeft Oekraïne de Amerikanen verzekerd dat het geen gewapende troepen zal inzetten tegen de talloze demonstranten.

Intussen heeft vicepremier Sergiy Arboezov gezegd snel een handels-en samenwerkingsakkoord met de EU te willen ondertekenen, nu de EU Oekraïne meer hulp heeft toegezegd. Hij zei dat na besprekingen met Europees commissaris Stefan Füle (Uitbreiding en nabuurschapsbeleid) in Brussel, die verklaarde dat een akkoord zal leiden tot ‘grotere en grotere’ financiële hulp van de EU aan Oekraïne. Eerder had EU-buitenlandchef Catherine Ashton gezegd dat Janoekovitsj het akkoord toch wilde ondertekenen, op voorwaarde dat de EU meer hulp zou verstrekken om het verwachte verlies van handel met Rusland te compenseren. De belofte van Füle lijkt nu voor een ommekeer te hebben gezorgd.

De kritiek vanuit het Westen schoot bij de Russen in het verkeerde keelgat. De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov liet al weten dat het Westen zich niet dient te bemoeien met ‘interne aangelegenheden’ van Oekraïne. Volgens het Witte Huis moet janoekovitsj dringend luisteren ‘naar de stem van het volk’. Ook de Russische president Vladimir Poetin liet van zich horen.

Hij stelt dat hij Oekraïne niet onder druk heeft gezet in verband met het samenwerkingsverdrag. ‘Rusland nodigt Oekraïne uit zich in te schrijven in het integratieproces dat Moskou heeft opgestart in de voormalige Sovjet-Unie, maar legt niemand iets op’, zei Poetin in zijn jaarlijkse toespraak in het Kremlin over “de stand van het land”. ‘Wij leggen niemand iets op, maar als onze vrienden dat wensen, kunnen we samenwerken in een douane-unie waarin nu al Rusland, Wit-Rusland en Kazakhstan zitten.’