Nadat Arinc had gezegd dat de dershanes voorlopig open kunnen blijven, kon Gülen zich daar in vinden. Aan deze wapenstilstand ging veel vooraf. Een paar dagen eerder onthulde de krant Taraf nog dat Erdogan in 2004 een ‘actieplan’ van de Nationale Veiligheidsraad (MGK) ondertekende om de Gülenbeweging het bestaan onmogelijk te maken.

Opmerkelijk, aangezien hij toen nog niet in een conflict met Gülen verwikkeld was. Zoals ik onlangs al schreef hebben er altijd inzichtelijke verschillen tussen Erdogan en Gülen bestaan, maar beiden zagen het seculiere establishment destijds nog als grotere tegenstander dan elkaar.

MGK

De MGK werd na de militaire staatsgreep van 1960 opgericht. De militairen waren er dan ook lang prominent in vertegenwoordigd. De MGK voorzag de regering van adviezen met een erg bindend karakter, waardoor het eerder op bevelen neerkwam. Daardoor kon de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) suggereren dat Erdogan in 2004 tot ondertekenen werd gedwongen. Zit iets in. Vergeleken met nu was de macht van de militairen destijds nog aanzienlijk, waardoor Erdogan mogelijk besloot hen niet tegen de haren in te strijken.

Aan de andere kant raakte de macht van de generaals destijds wel al aan verval onderhevig. In 2003 drong de AKP hun positie in de MGK terug. Bovendien stond Erdogan niet op verkeerde voet met Hilmi Özkök, de toenmalige opperbevelhebber. Alles tegen elkaar afgewogen is het daardoor lastig om te bepalen of Erdogan nu wel of niet vrijwillig het actieplan van de MGK tegen de Gülenbeweging ondertekende.

BUTKK

Volgens Taraf werd de aan de premier verbonden ‘Raad van waarneming en coördinatie’ (BUTKK) belast met de uitvoering van het MGK-actieplan. Dit instituut werd opgericht na  de ‘postmoderne coup’ in 1997, waarbij de islamistische premier Necmettin Erbakan door de militairen tot ontslag werd gedwongen. De taak van BUTKK was het tegengaan van ‘reactionaire activiteiten’: de religieuze invloed op de politiek en de maatschappij.

Twee dagen nadat Taraf het document uit 2004 plaatste kwam de krant met meer onthullend nieuws. Toen bleek dat BUTKK een lijst bijhield van Gülenscholen en dat daarover aan de premier werd gerapporteerd. BUTKK ging daarmee door tot 2010, het jaar waarin deze instantie officieel werd opgeheven.

Gülen meende vervolgens persoonlijk te moeten reageren, via zijn website herkul.org. Hij had Erdogan het voordeel van de twijfel gegund over de MGK-affaire als deze niet recentelijk had aangekondigd om de dershanes te sluiten. Gülen deed voorkomen alsof hij eerder niet wist van het MGK-actieplan. Dat er al eerder over was gepubliceerd maakt dat twijfelachtig.

Geen navolging

Erdogans adviseur Yalcin Akdogan ontkende het bestaan van het MGK-document niet, maar wel dat de regering er navolging aan had gegeven. Vicepremier Bülent Arinc hield zich op de vlakte door te benadrukken dat hij er niet bij was toen het besluit viel in 2004, maar ontkende eveneens dat de regering op basis van het MGK-actieplan iets tegen de Gülenbeweging had ondernomen.  

De onthulling in Taraf bewees inderdaad niet dat de AKP direct na 2004 tegen de Gülenbeweging in actie kwam. Dat gebeurde feitelijk vorig jaar pas toen de door Gülen gecontroleerde rechtbanken met speciale bevoegdheden werden opgeheven en de tot zijn beweging behorende agenten binnen de politie-inlichtingendienst werden overgeplaatst.

Daarvoor was het omgekeerde het geval, want toen legde de AKP de beweging niets in de weg bij het uitbreiden van haar invloed. AKP-parlementslid Samil Yassar twitterde verbolgen: “Ja hoor, de AKP besloot in 2004 om de beweging de das om te doen. Vervolgens kwam de politie onder controle van de Gülenbeweging en steeg het aantal scholen en dershanes ervan explosief”.

Taraf

Dat het MGK-actieplan tijdens een climax van het conflict tussen Erdogan en Gülen werd onthuld kan geen toeval zijn. Zoals het niet toevallig is dat het in Taraf gebeurde.

Deze krant mag dan een linkse achtergrond hebben, maar Taraf associeert zich wel degelijk met de rechtse Gülen. Dat bleek toen diens beweging de vervolging van militairen en ultraseculiere journalisten en politici stimuleerde. Taraf koos toen de kant van de al evenzeer met Gülen geassocieerde aanklagers.

In de jaren waarin er nog geen problemen tussen Erdogan en Gülen waren had Taraf weinig kritiek op de AKP. Dat veranderde nadat het conflict tussen beiden was begonnen. Toen namTaraf nadrukkelijk stelling tegen Erdogans regeringspartij. Die liet dat niet over zijn kant gaan.

Berichten over het afluisteren van Taraf-journalisten door MIT, de nationale inlichtingendienst van Erdogans protegé Hakan Fidan, illustreren dat. Taraf sloeg later terug met de onthulling dat MIT samen met andere organisaties een protocol opstelde om over iedere Turkse burger informatie te vergaren.

De connectie tussen Taraf en de Gülenbeweging komt ook naar voren in de persoon van Emre Uslu. Deze columnist van zowel Taraf, als Gülens krant Todays Zaman maakte Erdogan onlangs voor ‘leugenaar’ en ‘verrader’ uit. Erdogan gaf zijn advocaten daarop opdracht Uslu aan te klagen.

Gül

Dergelijke verbanden maken het aannemelijk dat de onthullingen door Taraf een door de Gülenbeweging gesteunde onderneming zijn om Erdogan te beschadigen. Collateral damage is er echter ook. Want het MGK-document werd niet alleen ondertekend door Erdogan, maar ook door president Abdullah Gül, die destijds nog minister van Buitenlandse Zaken was. Dat valt op, want vooralsnog werd aangenomen dat hij Gülens favoriet is binnen de AKP, eventueel ook als opvolger van Erdogan.

Zoals ik onlangs al schreef kan Gülen bedenkingen over Gül krijgen als hij het bij de verkiezingen in 2015 op moet nemen tegen de ijzervreter Mustafa Sarigul van de Republikeinse Volkspartij (CHP). Zover zijn we nog niet. Sarigul moet het eerst goed doen bij de lokale verkiezingen in maart aanstaande en Gül lijkt voorlopig nog voor een tweede presidentschap te gaan.

De Turkse politiek kan echter grillig zijn. Hoe het ook loopt, vast staat dat Taraf niet alleen Erdogan een tik uitdeelde, maar en passant ook Gül. De eventuele gevolgen daarvan moeten vooraf overwogen zijn.

Aanklacht

Zoals ik aan het begin van dit artikel schreef goot het uitstel van de sluiting van de dershanes olie op de golven van het conflict. De wapenstilstand bleek van korte duur toen Taraf opnieuw documenten onthulde. Die toonden aan dat Erdogan ook na 2010 rapporten ontving over de Gülenbeweging. Aangezien zijn ruzie met Gülen dat jaar begon (met onenigheid over het konvooi met hulpgoederen naar het Palestijnse Gaza), kwam dat niet helemaal als een verrassing.

Voor Erdogan was het echter de druppel die de emmer deed overlopen. Hij liet een strafklacht indienen tegen Taraf en de voor de onthullingen verantwoordelijke journalist Mehmet Baransu van die krant, met ‘spionage’ en ‘terrorisme’ als beschuldigingen.

Erdogan noemde Baransu tijdens een toespraak een ‘verrader’. Dezelfde dag twitterde Baransu dat hij een verborgen camera in zijn woning had gevonden en dat hij door inlichtingenagenten werd gevolgd. Lastig voor Baransu, maar voor Gülen geen probleem. Zolang Taraf de klappen opvangt kan hij zich in alle rust beraden op een volgende manoeuvre. Gülen is een magnifieke acteur in een groots theaterstuk.

Geen keuze

Ik heb me wel eens afgevraagd wat ik zou doen als ik tussen Erdogan en Gülen moest kiezen. Vreemde keuze, want de een is een politicus en de ander een prediker, maar dat is nu eenmaal de situatie in Turkije. Ik zou het hoe dan ook niet kunnen. Er zijn veel overeenkomsten tussen die twee. Ze zijn aartsconservatief, neoliberaal, zwaar gekant tegen secularisme en gebrand op een uitbreiding van hun macht en invloed. Erdogan via de regering, Gülen via de staat. Voldoende reden om beide heren kritisch te volgen.

Er zijn ook verschillen. Een daarvan is dat Erdogan haast heeft, terwijl Gülen voor een meer geleidelijke aanpak kiest. Daardoor komt Gülen gematigder over. Het is echter de vraag of dat beeld een afspiegeling van de werkelijkheid is. Kijk eens naar zijn radicale uitspraken in de jaren negentig, toen ‘gematigde islam’ nog niet het centrale begrip was.

Bovendien, uit de manier waarop Gülens media de grondige vervolging van seculiere critici in Turkije stimuleerde spreekt evenmin van veel gematigdheid. Toch steekt Erdogan anders in elkaar. Er kan veel van hem gezegd worden, maar zijn autocratische opstelling maakt duidelijk wat je aan hem hebt. In tegenstelling tot Gülen draagt hij minder vaak een masker.

Een soortgelijk verschil zie ik in de reacties die ik zo nu en dan ontvang van medestanders van Erdogan en Gülen. De Nederlandse en Belgische fethullaci zijn beleefd en voorkomend. Uiteraard weten ze precies hoe ik over hen denk en in dat licht komt die vriendelijkheid verdacht over.

Wat ik hier schrijf is ook niet meer dan wat ik zelf heb meegemaakt. Van andere critici van de Gülenbeweging heb ik andere ervaringen vernomen. Maar voor zover ik volgens mijn eigen ervaringen kan spreken zie ik een verschil met de AKP-aanhangers die mij, verscholen achter nicknames, soms agressief of zelfs bedreigend bejegenen. Ook bij hen weet je op die manier wel precies wat je voor je hebt.   

Maar hoe dan ook, voor mij geen keuze tussen Erdogan en Gülen. Dat lijkt me ook de beste positie om de fascinerende machtsstrijd tussen hen te volgen die Turkije recentelijk in de ban houdt en dat waarschijnlijk ook nog wel een tijdje zal blijven doen.

Peter Edel

Peter Edel is schrijver van ‘De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije’ (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen) 

(*) Dershanes: Onderwijsinstituten waar leerlingen worden voorbereid op het toelatingsexamen dat voorafgaat aan universitair onderwijs.