Velen stellen dus dat er grenzen zijn aan de solidariteit, en die grenzen liggen niet bij henzelf, maar bij vooral weerloze anderen.

Er zal in de komende dagen en weken door wetenschappers allerhande koortsachtig worden gezocht naar de oorzaken van deze ontwikkeling. Het is voorspelbaar dat er zal worden gewezen op de aanslepende economische crisis, die mensen angstig maakt voor de toekomst, waardoor ze op zichzelf terugplooien.

Er zal ook zeker worden gesteld dat deze angst door doemdenkers én respectabel geachte economen en politici nog wordt versterkt door de permanente herhaling van de mantra dat in de (nabije) toekomst de toenemende vergrijzing onbetaalbaar zal worden.

We moeten dus met zijn allen langer werken, ook al is er voor ouderen nauwelijks of geen werk voorhanden, tenzij voor de hooggeschoolde happy few, die dat langer werken juist niet nodig hebben om het beleg op hun boterham te verdienen.

Dogma van levensbeschouwelijke neutraliteit: onschuldig of gevaar voor solidariteit?

Nog andere analyses zullen worden gemaakt. En wie ben ik om die analyses in twijfel te trekken. Maar veel analyses zullen gekleurd zijn door de visie van de analyserende wetenschapper. En, wat meer is, na de analyse moet er ook een beleid worden gevoerd om een antwoord te vinden op de verdamping van de solidariteit als aantoonbaar gegeven.

Toch vermoed ik dat in de analyses een andere maatschappelijke trend niet of nauwelijks zal voorkomen.  Ik heb het hier over wat ik aanduid als ‘het dogma van de levensbeschouwelijke neutraliteit’. Dit dogma dat de levensbeschouwelijke en ideologische dogma’s van vroeger schoorvoetend heeft vervangen, is minder onschuldig dan velen vermoeden.

Voor alle duidelijkheid: ik bedoel met deze levensbeschouwelijke neutraliteit niet de door de meeste mensen aanvaarde scheiding tussen kerk en staat, die een meer dan gelukkige evolutie is die we aan de Verlichting te danken hebben.

Waarom is dit dogma van de levensbeschouwelijke neutraliteit niet onschuldig? Laat mij hiervoor te rade gaan bij psycholoog Paul Verhaeghe en psychiater Dirk De Wachter, die stellen dat onze samenleving in de ban is van het rationalistisch en meritocratisch dogma.

Rationalistisch: alles is vervreemdend bijgeloof, behalve wat wetenschappelijk en logisch kan worden bewezen, en de liefde, ja, die wordt gereduceerd tot chemie.

Meritocratisch: alles moet opbrengen. De woorden van Lucebert “alles van waarde is weerloos” zijn vervangen door “van waarde is alles wat opbrengt”. Altruïsme en solidariteit zijn altijd verkapte vormen van egoïsme, want mensen zijn nu eenmaal niet anders.

De Nederlands-Duitse bijbelse theoloog en politiek actievoerder Ton Veerkamp noemt in een recent artikel deze meritocratie, eigen aan het neoliberale kapitalisme “het nieuwe monotheïsme (ééngodendom)”, want dit dogma is fundamenteel religieus, omdat het onvoorwaardelijke gehoorzaamheid vraagt.(2)

En hier komt de fundamentele reden waarom het dogma van de levensbeschouwelijke neutraliteit niet onschuldig is en alles te maken heeft met het verdampen van de solidariteit. Ik formuleer het als vraag: hoe worden mensen gedisciplineerd tot deze onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan deze tot religie geworden meritocratie?

Ik formuleer een stelling (en ik herhaal: dit is maar één element in de analyse naast wellicht vele andere): de tot ideologie geworden levensbeschouwelijke neutraliteit veroorzaakt een zwart gat of een leegte, die maar al te graag en al te driftig wordt ingenomen door de alles behalve neutrale ideologie van het neoliberale kapitalisme dat geleidelijk de geesten van velen is gaan bezetten.

In die ideologie is geen plaats voor georganiseerde solidariteit. Niemand minder dan Margaret Thatcher heeft dat beter geformuleerd: “There is no such thing as society. There are only individuals and families”.

De Nederlandse filosoof Hans Achterhuis heeft over dit proces een zeer onthullend en ontmaskerend boek geschreven: De utopie van de vrije markt (Uitgeverij Lemniscaat 2010).

Daarom houd ik een pleidooi voor het doorbreken van die neutraliteit en voor de herontdekking en herwaardering van díe grote verhalen, waarin de solidariteit wél een centrale plaats bekleedt en en ze er zelfs de kern van is.

In de islam is de zakat (het geven van aalmoezen, het zorgen voor de arme medemens) één van de vijf pijlers, want “zonder dat mededogen is de abstracte blik van het berekenende verstand blind voor elke waarde” (Martha Nussbaum). (3)

In het jodendom en in de in dat jodendom gewortelde christelijke traditie is de naam van God onlosmakelijk verbonden met intermenselijke solidariteit.

In het weerloze gelaat van “de weduwe, de wees en de vreemdeling” laat de bijbelse God zijn/haar gelaat zien. De grondintuïtie van heel de bijbel stelt dat een godsdienst zonder solidariteit met vernederde en arm gemaakte mensen een leugen is.

Bovendien ben ik er zeker van dat in het hart van de humanistische traditie dezelfde bevrijdende tendensen wellicht in heel verschillende gestalten aanwezig zijn.

In de plaats van – op basis van vroegere conflicten en tegenstellingen of op grond van een verschillende houding tegenover wetenschappelijke evoluties – elkaar vliegen af te vangen, doen deze tradities van jodendom, christendom, islam en vrijzinnig humanisme er goed aan te focussen op het hart van hun eigen tradities en samen op zoek te gaan naar wegen om de solidariteit opnieuw in het centrum te plaatsen van een samenleving die ziek is van egocentrisme en cocooning.

Immers, zoals Martha Nussbaum het uitdrukt:  “we hebben immers de verderfelijke neiging om ons blikveld te vernauwen en het steeds weer op ons enorm belangrijke zelf te richten.”

Er is effectief een probleem. In onze cultuur worden almaar minder mensen nog regelmatig geconfronteerd met die oude maar bevrijdende kleine en grote verhalen van solidariteit. De oorzaken hiervan zijn bekend.

Het afkalven van de betrokkenheid van steeds meer mensen bij bijvoorbeeld bijbelse leerhuizen waarin de kunst wordt beoefend van het lezen van bevrijdende oude en nieuwe verhalen in confrontatie met een grondige analyse van de maatschappelijke verhoudingen.

De spectaculaire achteruitgang van de deelname aan de wekelijkse liturgieën, waarin mensen tenminste nog herinnerd worden aan hun menselijke opdracht tot solidariteit.

Progressieven en maatschappijcritici doen best niet smalend over die achteruitgang van de kerkelijke praktijk, want – ik blijf erbij – op die plekken, hoe oubollig en moraliserend het gehanteerde taalgebruik daar ook mag klinken, worden mensen nog altijd uitgedaagd tot een grenzen overschrijdende solidariteit en wordt het dogma van de levensbeschouwelijke neutraliteit tegengesproken.

Ik kan enkel eindigen met een vraag. Voor velen van onze tijdgenoten is solidariteit een vies woord geworden. En dit is geen moraliserende, maar wel een sociaal-psychologische uitspraak.

Wie pleit voor een solidaire samenleving staat in de tegenstroom. Hoe vinden we wegen om mensen te laten aanvoelen dat bijvoorbeeld het betalen van ‘rechtvaardige’ belastingen een groot goed en zelfs een voorrecht is, omdat daardoor de solidariteit met de zwaksten in onze samenleving wordt georganiseerd en niet wordt overgelaten aan de caritatieve willekeur?

Paul De Witte

Paul De Witte is woordvoerder van het Netwerk van kritische christenen en basisgroepen in Vlaanderen.

Voetnoten

(1) “Vlaming legt besparingen bij ouderen en terminaal zieken”, De Morgen 19.10.2013

(2) Ton Veerkamp, Wat is, kan en moet theologie, in Maandbrief voor Leerhuis en Liturgie, april/mei 2013, pp. 1-4

(3) Knack, 24 juli 2013, pp.78-81.