In Turkse gevangenissen gaan 683 Koerdische hongerstakers door met hun actie zolang niet aan drie eisen is voldaan: recht op een verdediging in het Koerdisch tijdens rechtszaken, Koerdisch onderwijs en een verbetering van de omstandigheden waaronder PKK-grondlegger Abdullah Öcalan op het gevangeniseiland Imrali wordt vastgehouden.

Premier Erdogan ontkende de hongerstaking aanvankelijk en sprak van een ‘show’. Dat viel niet vol te houden en daarom ging hij over op de beschuldiging dat de Koerdisch georiënteerde Partij voor Vrede en Democratie (BDP) de gevangenen dwong “terwijl ze zelf kebab at”. Toen parlementsleden van de BDP uit solidariteit zelf in hongerstaking gingen werd die aantijging weggeslagen.

Vicepremier Bülent Arinc maakte het mogelijk nog bonter. Volgens hem is het de hongerstakers niet om het inwilligen van hun eisen te doen. Nee, volgens Arinc willen zij Turkije ‘destabiliseren’. Hetzelfde argument dus waarmee de regering de gevangenschap verdedigt van kritische journalisten en protesterende studenten.

Omdat de hongerstaking al meer dan zestig dagen duurt, zou het kunnen dat de eerste dode Koerden binnenkort de gevangenissen uitgedragen worden. Het zou niet voor het eerst zijn. Gezien het redelijke karakter van hun eisen zal de internationale kritiek dan niet van de lucht zijn. Nog meer kritiek dan er vóór de hongerstaking al was. Wanneer er slachtoffers onder de hongerstakers vallen, zal Turkije verder te maken krijgen met een serie demonstraties, die ongetwijfeld hard zullen worden neergeslagen door de oproerpolitie. Een nieuwe golf PKK-aanslagen valt onder die omstandigheden evenmin uit te sluiten. Met dergelijke vooruitzichten zou je zeggen: kom tot een compromis. Maar daar is Erdogan de man niet naar; het woord concessie komt in zijn vocabulaire niet voor.

Doodstraf

De hongerstaking staat in het middelpunt van de belangstelling, maar is niet het enige issue dat momenteel in Turkije speelt. Erdogans gepassioneerde pleidooi voor de doodstraf tijdens zijn recente bezoek aan Indonesië krijgt eveneens veel aandacht. Die twee zaken staan niet los van elkaar. Heel slinks suggereerde Erdogan dat de Noorse massamoordenaar Anders Breivik de doodstraf had moeten krijgen, maar het gaat hem uiteraard om de PKK.

De doodstraf is een terugkerend thema in de Turkse politiek. Erdogan en de leider van de Nationale Actiepartij (MHP), Devlet Bahceli, gooien regelmatig modder naar elkaar omdat PKK-grondlegger Abdullah Öcalan na diens arrestatie in 1999 niet werd opgeknoopt. Öcalan overleefde, omdat Turkije afstand nam van de doodstraf in het kader van het EU-toetredingsproces.

De EU zal een vette streep door de onderhandelingen met Turkije zetten bij herinvoering van de doodstraf, dat kan niet anders. Een tegenstrijdigheid, want zoals de zaken er nu voor staan wil Erdogan op zijn minst de schijn ophouden door te willen gaan met het EU-toetredingsproces. Al is het maar omdat buitenlandse investeerders zich mogelijk laten afschrikken wanneer dat perspectief wegvalt. Daarom is het de vraag hoe serieus Erdogans pleidooi voor de doodstraf moet worden opgevat.

Opiniepeilingen schijnen uit te wijzen dat de meeste Turken voor de doodstraf zijn, maar de Turkse politiek is er verre van eensgezind over. Bahceli’s MHP wil het zonder meer, maar Erdogans Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) is verdeeld. De eerder genoemde vicepremier Arinc haastte zich om te verklaren dat herinvoering van de doodstraf niet op de agenda staat van de AKP. Minister van Europese Zaken Egemen Bagis liet daarop weten dat het een optie blijft, ook al zei hij er zelf geen voorstander van te zijn.

Wat beweegt Erdogan tot deze discussie?

Bracht Erdogan de doodstraf uit strategische overwegingen aan de orde? Het zou een knipoog kunnen zijn naar de aartsconservatieve achterban van de AKP waar zich veel voorstanders van de doodstraf bevinden. Een bevestiging van hun steun lijkt de AKP niet direct nodig te hebben. Peilingen tonen dat de AKP wederom met groot gemak zou winnen bij nieuwe verkiezingen. Dat zegt echter niet alles over de populariteit van Erdogan.

Het staat vast dat hij ook binnen zijn eigen gelederen steeds meer oppositie krijgt. Zoals over de beslissing om waterkannonnen en traangas in te zetten tegen de nationalisten die op 29 oktober 2012, op ‘de dag van de Republiek’, bloemen wilden leggen bij monumenten voor Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van het moderne Turkije. President Abdullah Gül maakte een einde aan de veldslag in Ankara door de politiebarricades op te heffen. Gül kwam zo als morele winnaar uit de bus, terwijl Erdogan de kat kreeg. Dat stak, want Gül is zoals het zich laat aanzien zijn tegenstrever bij de presidentsverkiezingen van 2014, waarvoor de campagne al enige tijd aan de gang is.

Gül doet het volgens peilingen goed onder de AKP-stemmers. Bovendien wordt hij gesteund door de in de VS wonende, maar ook in Turkije zeer invloedrijke religieuze prediker Fethullah Gülen. Erdogan had afgelopen jaar verschillende aanvaringen met Gülen. Het is dan ook niet zonder reden dat Gülens media iedere gelegenheid aangrijpen om Erdogan op de korrel te nemen, terwijl Gül daar juist uit de wind wordt gehouden.

Erdogans ballonnetje over de doodstraf kan verder een reactie zijn op de eis van de hongerstakers tot betere omstandigheden voor Öcalan, die zelfs het recht wordt onthouden om met zijn advocaten te spreken. Erdogan liet hen langs deze weg weten dat ze blij mogen zijn dat hij nog leeft. Mogelijk was het ook een waarschuwing aan de nog niet veroordeelde PKK-strijders in de gevangenissen. Dat zij de strop riskeren wanneer ze zich ‘misdragen’ door aan de hongerstaking deel te nemen. 

Evenmin valt uit te sluiten dat Erdogan de discussie over de doodstraf als bliksemafleider gebruikt. Niet alleen voor de hongerstaking, maar ook voor het falende beleid ten aanzien van Syrië. Daarmee strijkt Erdogan niet alleen de (sijitische) leiders van een aantal islamitische landen tegen de haren in, maar ook Rusland en China, en in sommige opzichten zelfs de VS. Niet iets om trots op te zijn voor de leider van een land dat beweert een zero conflict-beleid na te streven.

Wetsvoorstel

Erdogan besloot zijn reis aan Indonesië met een dag uit te breiden, voor een bezoek aan de sultan van Brunei. Zo miste hij 10 november, de dag waarop Turkije de dood van Atatürk herdenkt. De nationalisten spraken er schande van. Nooit eerder liet een Turkse premier op die dag verstek gaan. Erdogan wel. Een beetje extra polarisering laat hem koud.

Een paar dagen later leverde de regering een wetsvoorstel bij het parlement af waardoor Koerden zich bij een rechtszaak in hun eigen taal zouden kunnen verdedigen. Het lijkt een concessie ten aanzien van de hongerstaking, maar dat is het verre van. Erdogan benadrukte dat het voorstel al eerder ontstond en dat over concessies niet te praten valt. Bovendien dient de waarde van de nieuwe wet niet overschat te worden. Koerden zouden er slechts op één punt binnen de procedure het recht door krijgen om Koerdisch te spreken. Dat wil zeggen, tussen het voorlezen van de aanklacht en de verklaring van de aanklager. Een tolk hoeft er dan niet eens aan te pas te komen. Een losse flodder als nieuwe bliksemafleider? Het heeft er alle trekken van. Misschien verandert het parlement nog iets aan het voorstel, daar is sprake van. Maar ook dan blijven er nog twee eisen van de hongerstakers staan. Ondertussen nadert de zeventigste dag van hun actie met rasse schreden …

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).