Noodzakelijke aanpassingen
Op sociaal vlak scoort Cuba bijzonder goed, maar dat moet gebeuren met zeer weinig economische middelen, te weinig. Anders gezegd, Cuba heeft de economische basis niet om zijn sociale verworvenheden te blijven dragen. Cuba is een overgesubsidieerde samenleving, de overheid komt tussen op zowat alle terreinen: onderwijs, gezondheidszorg, transport, elektriciteit, tewerkstelling, noem maar op. Op een klein percentage privéboeren en kleine middenstanders na was tot voor kort zowat iedereen staatsambtenaar. Dat was niet houdbaar. Om de sociale verwezenlijkingen te kunnen handhaven en te betalen waren grondige aanpassingen nodig.
Daarom werd een hele batterij aan maatregelen gelanceerd. Het meest in het oog springend was het afbouwen van 1,5 miljoen jobs in de overheidssector. Oorspronkelijk wou men daar reeds in 2010 en half miljoen jobs schrappen. Dit liep vertraging op omdat de nieuwe tewerkstellingsplaatsen vnl. in bouw en landbouw, vooral door gepensioneerden en jongeren werden ingenomen.
Daarnaast heeft men het systeem van het werken voor eigen rekening sterk uitgebreid. Momenteel zijn op die manier een half miljoen mensen tewerkgesteld, dat is meer dan een verdubbeling sinds de maatregelen van kracht werden. Ook dat loopt niet altijd even gesmeerd.
Nieuwe vormen van beloning worden toegepast waarbij het loon meer koppelt aan de prestatie, met het doel de productiviteit te laten stijgen. Tenslotte wil men het bestaande systeem van coöperaties uitbreiden. De ‘ontstaatsing’ in Cuba is niet direct een kwestie van privatisering, maar eerder van decentralisering en coöperativisering.
De vrije verkoop van auto’s en huizen haalde bij ons ook de media. 85% van de Cubanen is eigenaar van zijn huis dat hij vroeger niet kon verkopen maar enkel ruilen voor een ander. Met deze vrije verkoop is het de bedoeling om het huisvestingsprobleem aan te pakken en tewerkstelling te creëren. Voor het herstel van huizen worden verder kredieten voorzien en mensen die het nodig hebben kunnen gratis bouwmaterialen krijgen. Velen vragen zich of deze maatregel de ongelijkheid niet zal doen toenemen. Zullen de prijzen niet zodanig stijgen dat een gewone Cubaan geen huis meer kan kopen?
Ook de subsidies van een aantal diensten wordt aangepakt. Men schakelt over van een “ongedisciplineerde” naar een “gedisciplineerde” subsidiëring. Voor een aantal aangeboden diensten zoals bijvoorbeeld gas en elektriciteit, moeten de Cubanen voortaan ook meer betalen. Voordien was het bij wijze van spreken goedkoper om het gasvuur te laten branden dan om lucifers te gebruiken om het vuur terug aan te steken. Het rantsoenboekje zal op termijn verdwijnen en in de plaats komt een subsidie aan personen die het nodig hebben.
Onderwijs en gezondheidszorg blijven gratis, maar worden gerationaliseerd. In de gezondheidssector heerste overconsumptie. Voor het minste ongemak trokken de Cubanen naar het ziekenhuis en voor de minste kwaal werd een scan gemaakt. Men wil de gezinsdokter herwaarderen en meer rationeel gebruik maken van de technische toestellen. In het onderwijs wil men de studiekeuze meer oriënteren op de harde sectoren: vakmannen en ingenieurs in plaats van dokters of advocaten. Maar dat stuit op weerstand bij de bevolking.
Ten slotte wil men af van het dubbel geldcircuit. Het gesubsidieerd circuit werkt met de peso, het niet gesubsidieerd circuit met CUC. Dit laatste slaat op toerisme, import en verkoop van luxe goederen, strategische bedrijven, de stortingen van familieleden die in het buitenland verblijven. De verhouding vandaag is: 1 CUC = 24 peso. De lonen worden uitbetaald in peso en zijn in verhouding bijzonder laag. Op dit moment is er echter geen financiële ruimte om het dubbel muntsysteem af te schaffen.
Een breed draagvlak
Bij het opzetten en uitvoeren van de hervormingen werden de Cubanen op grote schaal betrokken. Aan de voorbereiding van het laatste congres, dat de maatregelen bekrachtigde, heeft de bevolking uitvoerig deelgenomen. Op vergaderingen in de fabrieken, de scholen en de wijken bespraken miljoenen Cubanen de eerste voorstellen. De opdracht was: noteren wat de mensen zeggen en hiervan verslag uitbrengen, zelfs als het zogezegd contrarevolutionaire ideeën waren. Er waren honderdduizenden amendementen.
En die grote betrokkenheid van de bevolking bij deze maatregelen is nodig, want de maatregelen betekenen voor velen een hele ommekeer en leiden vaak tot onzekerheid. Wat als ik in de werkloosheid terechtkom? Hoelang zullen gezondheidszorg en onderwijs nog gratis zijn? Als ik geen boer of bouwvakker wil worden, wat dan? De grote meerderheid van de bevolking staat nog achter de revolutie. Maar de uitdaging is om de jongeren te (blijven) motiveren. Zij beschouwen de verworvenheden als vanzelfsprekend. Opvoeding en gezondheidszorg zijn hun zorg niet, ze willen zo snel mogelijk hun situatie verbeteren en vrezen dat de opening niet lang zal duren. Cubanen hebben ook naïeve opvattingen over wat elders in de wereld gangbaar is. Zo denken ze dat er overal in de wereld gratis gezondheidszorg is. Als je hen vertelt dat we hier 50% afdragen aan de staat in de vorm van belastingen en sociale zekerheidsbijdragen, dan is dat voor hen onwezenlijk. Ze denken ook gemakkelijk dat privatisering alle problemen oplost.
Dan is er ook nog weerstand binnen de partij. Een van de grootste risico’s is de groep binnen de partij die zijn privilegies verliest. Op dit moment zitten een aantal hoge functionarissen omwille van corruptie in de gevangenis. Opportunisten, Poetins en Jeltsins in spe, willen van de privatisering profiteren. Om deze weerstand te overwinnen zoekt Raúl een zo ruim mogelijke steun bij de bevolking.
Er is veel kritiek op het functioneren van de partij, niet in het minst door Raúl Castro. De partijconferentie in januari – februari 2012 was o.a. bedoeld om dat aan te pakken. Raúl wil de partij zuiveren van corruptie en van de opportunisten, van zij die lid worden om een postje te bekomen. Een functie of job moet niet toegekend worden op basis van partijlidmaatschap, maar op basis van deskundigheid. Er is een speciaal ministerie opgericht, dat alle ministeries en bedrijven doorlicht en tot duidelijke besluiten komt, die tot ontslag kunnen leiden indien nodig. Binnen de communistische partij wil Raúl de kritische stemmen meer aanbod laten komen. Ook aan de pers vraagt hij om meer dan vroeger haar kritische rol te vervullen. Met resultaat, er verschijnen nu ook veel kritische teksten.
Er bestaat een politieke oppositie die intern weinig aanhang heeft en vooral gericht is op het buitenland. Een Amerikaans onderzoek heeft dit bevestigd. Er zijn mensen die vanuit de oppositie verkozen zijn. De communistische partij stelt zelf geen lijsten samen. Ze kan wel voorgedragen kandidaten afkeuren. Er bestaan illegale politieke partijen van ondermeer sociaaldemocratische en christendemocratische strekking. Ze maken een grote fout door zich te laten sponsoren door het buitenland. Cubanen zijn zeer nationalistisch en staan wantrouwig tegenover deze werkwijze. De oppositie vandaag komt van de Damas de blanco en de bloggers. Het voorwerp van de oppositiegroepen is weggevallen omwille van het vrijlaten van de zogenaamde dissidenten. Binnen Cuba is er een soort radio tamtam, ze noemen hem daar radio Bemba. Daarop kan je alle dissidente informatie beluisteren ook berichten uit het buitenland.
De belangrijkste oppositie wordt vandaag binnen de partij gevoerd en bij wijze van spreken is de belangrijkste opposant Raúl. Hij stelt veel in vraag en kan daarbij rekenen op de steun van de bevolking. Het feit dat de sociale verwezenlijkingen, zoals toegang tot onderwijs en tot gezondheidszorg voor elke Cubaan een prioriteit blijven, is daar zeker niet vreemd aan.
Behoud van het socialisme
Doel van het vernieuwingsproces is het model te perfectioneren, de uitwassen uit te schakelen en een socialisme uit te bouwen waarin ruimte is voor het vrij initiatief. Voor de revolutionaire leiding is het echter een uitgemaakte zaak dat Cuba socialistisch blijft. Raúl Castro: ‘Ik ben niet verkozen tot president om het kapitalisme in Cuba opnieuw in te voeren noch om het socialisme prijs te geven. Ik werd verkozen om het socialisme te verdedigen, te behouden en te blijven perfectioneren, niet om het te vernietigen.’ De staat zal belangrijk blijven als werkgever. De privatiseringen betekenen niet dat de eigendommen in privé-handen terechtkomen. De nieuwe structuren zijn vooral coöperatieven en de joint ventures slaan niet op de eigendom maar op de uitbating. Deze joint ventures mogen bijvoorbeeld niet zelf personeel aanwerven of betalen, dat gebeurt via de overheid.
De staat zal ook blijven instaan voor gezondheidszorg en onderwijs en voor de herverdeling van de rijkdom. Het verschil met het kapitalisme is de controle over de economie en het instaan voor de sociale functies zoals de basisdiensten en de herverdeling. Dit gebeurt tegen de zin van de VS en Europa. Zij hoopten op de ineenstorting en de privatisering van de economie. Obama blijft zeggen dat er in Cuba niets wijzigt. De VS willen niet dat Cuba een socialistisch land is. Ze zeggen dit openlijk. Dit is ook de opvatting van Europese landen, maar zij stellen dat minder openlijk.
Het behoud van het socialisme verklaart ook waarom het vernieuwingsproces zo behoedzaam en dus traag verloopt. Maatregelen worden pas doorgevoerd als de noodzakelijke voorwaarden vervuld zijn, zo niet worden ze uitgesteld. Dat was bijvoorbeeld het geval met de afbouw van de tewerkstelling in de overheidssector. Raúl Castro: ‘Ik herhaal dat de problemen niet op een spectaculaire manier zullen opgelost worden. Ze oplossen zal tijd vragen, en we zullen vooral op een systematische manier moeten werken en met toewijding, om elke realisatie, hoe klein ook te consolideren.’ Toch bevinden de Cubanen zich nu in een moeilijke overgangssituatie. Subsidies bijvoorbeeld verdwijnen zonder dat de nieuwe vormen van beloning al van kracht zijn.
De hervormingen komen op een slecht moment. Cuba zoekt een evenwicht tussen de sociale verwezenlijkingen en de economische draagkracht op een moment van economische crisis en tijdens een historische generatiewissel. De jaren negentig confronteerden Cuba met een nooit geziene economische crisis als gevolg van de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Die zogenaamde Speciale Periode is nog niet helemaal voorbij en daarop ent zich de huidige financiële en economische crisis, die ook zware gevolgen heeft voor Cuba. Het is een crisis bovenop een crisis. Daarnaast is de generatiewissel volop bezig. De oude garde van de revolutie is sterk uitgedund. Een nieuwe generatie leiders staat klaar maar heeft niet die band met de revolutie en heeft ook niet dat charisma. Voor Raúl Castro staat het vast, het is nu of nooit. In januari 2012 drukte hij het zo uit: ‘De generatie die de Revolutie gemaakt heeft, heeft de zeldzame historische kans, om de rechtzetting van de eigen fouten te kunnen doorvoeren, hetgeen een overtuigend bewijs is dat die fouten geen strategische gevolgen hebben gehad. Anders zouden we er vandaag niet staan. Zelfs al zijn we niet meer jong, we mogen deze laatste kans niet laten voorbijgaan.’
Tot Slot
Met vallen en opstaan zet Cuba stappen in de richting van een rechtvaardige, socialistische maatschappij. Het loont meer dan de moeite om dit proces te blijven volgen om daarin inspiratie te vinden voor onze zoektocht naar een alternatief voor ons falend maatschappijmodel.
* Deze tekst is gebaseerd op twee uiteenzettingen van Marc Ingelbrecht die hij hield op 9 februari en 5 mei op uitnodiging van respectievelijk de werkgroep Cuba van Christen voor het Socialisme, de Cubawerkgroep Christelijke Arbeidersbeweging en de stuurgroep van Wereldsolidariteit Leuven.
Tuur Van Empten is voormalig hoofdredacteur van De Gids op maatschappelijk gebied
Marc Vandepitte is auteur van verschillende boeken over Cuba
