Duizend heuvels
Nieuws, Cultuur, België, Boek, Recensie, Rwanda, Koen Peeters, Boekrecensie, Duizend heuvels - Guido Convents

‘Duizend heuvels’: een verhaal van verraad en liefde

Volgens auteur Koen Peeters op de cover van 'Duizend Heuvels' gaat het duidelijk om een roman. Dat is een belangrijke toelichting. Het gaat immers over het verleden van een land, met name Rwanda, waarover vandaag meer dan ooit heel wat controversiële meningen worden geventileerd.

maandag 6 augustus 2012 12:15
Spread the love

Fictie in een historische context

Dit boek is inderdaad fictie met een aantal surrealistische elementen, die rond historische feiten zijn geborduurd. Een historicus is dan ook verwittigd. Hij/zij moet niet op zoek gaan naar omverwerpende waarheden of een wetenschappelijke historische analyse verwachten.

Voor sommigen is dat een gemiste kans. Er verschijnt immers al weinig historisch werk over Rwanda in het Nederlands. Op dat vlak laten onze academici het afweten. Hun expertise en visie op Centraal-Afrika, waarmee in het verleden nog internationaal uitgepakt werd, is meer dan tanend.

Het belang van Jan Vansina

Peeters vermeldt de historicus Jan Vansina en het boek mag ook als een hulde aan deze man beschouwd worden. Vansina, die grensverleggend onderzoekswerk over het Afrikaans verleden heeft geleverd, werd in de jaren 1970 in ons land door de academische wereld weggepest. Voor niet-koloniale Afrikaanse geschiedenis was er immers geen plaats. Kleingeestig, zonder meer.

In Vansina’s meest populaire publicatie Oral History bekleedt Rwanda een centrale plaats en dat maakte van hem een wereldautoriteit op dat vlak. Hij droeg er, niet vanuit België maar vanuit de Verenigde Staten, ook toe bij dat het onderzoek naar de Afrikaanse geschiedenis als volwaardig werd aangezien.

De Belgische koloniale erfenis erkennen

Er kan enkel worden vastgesteld dat vandaag heel wat van onze landgenoten nog ternauwernood weten dat Rwanda en Burundi ooit door België bevoogd werden. Het is dan ook de verdienste van Peeters om dit opnieuw te berde te brengen. Peeters windt er geen doekjes om. Hij wil een verhaal vertellen waarin de (Belgische en Vlaamse) lezer zich terug vindt. Hij verpakt dit op een artistieke, niet-conventionele en vlot leesbare wijze.

Maar toch is Duizend Heuvels meer dan ‘educatief en amusant’. De schrijver gaat er prat op dat hij met tientallen getuigen gesproken heeft en in tal van bibliotheken en archieven grasduinde. Hij brengt geen chronologisch politiek verhaal, maar een palet van getuigenissen en ontmoetingen dat een veelkleurigheid van meningen en inzichten verkondigt.

Een geromantiseerd verhaal

Zijn mening of zelfs analyse, met een aftoetsing van uitspraken met de feiten, blijft echter achterwege. Dat moet ook niet. Dit is immers een roman. Toch lijkt elk woord gewikt en gewogen.

De tragedie van 1994, waarbij in Rwanda in honderd dagen tijd honderdduizenden in een orgie van geweld gedood werden, zal de lezer onvermijdelijk bij elke paragraaf begeleiden; of hoe een historische gebeurtenis ook blikvernauwend kan werken, precies of er niets anders over dit land kan verteld worden. Het is precies alsof dit het enige is waarmee de (Belgische) lezer dit land in de tijd en plaats kan situeren. Peeters zal voor menige lezer deze ‘vloek’, die de kijker op Rwanda en op zijn heden en verleden in de ban houdt, ongetwijfeld voor een deel verbreken.

Een eigen aanpak

Duizend Heuvels werd gelukkig niet opgebouwd aan de hand van herinneringen van een 126-jarige inheemse man, die een groot deel van de nationale geschiedenis al dan niet van dichtbij heeft meegemaakt, zoals bij die andere schrijver, die wel door historici wilde beoordeeld worden. Peeters heeft het anders aangepakt, maar niet minder literair en meeslepend. Als rode draad heeft hij voor een echte historische figuur geopteerd, nl. de Rwandese priester/historicus Alexis Kagame (1912-1981).

Deze man zal voor de meeste lezers en niet-Rwanda-specialisten onbekend zijn. Dat maakt het boek niet minder lezenswaardig. Rond zijn personage draperen zich voornamelijk (echte) Belgische wetenschappers-antropologen die voortdurend proberen om aan zijn schaduw te ontsnappen, maar hem ook voor hun carrière gebruiken.

Alexis Kagame

Dat maakt dat Duizend Heuvels voor het grootste deel een verhaal is over België, waarbij dan Rwanda als een schouwtoneel fungeert. Het is doordrenkt met de sporen van de Belgische aanwezigheid en de banden met dat land, waarbij nostalgische noten niet ontbreken. Daar is niets mis mee, maar het lijkt wel een (terechte?) aanklacht te zijn tegen het verraad dat België tegenover de Rwandezen pleegde en nog pleegt. Dit lijkt de impliciete verhaallijn te zijn.

Het is jammer dat Peeters vaag blijft over het dubbelverraad van een Belgische minister die, met zijn gelobby om de VN-soldaten uit Rwanda terug te trekken, het laatste obstakel voor een volkerenmoord weghaalde en jaren daarna, wetend wat de consequenties van deze beslissing waren, nog steeds achter zijn besluit blijft staan.

Inderdaad, Duizend heuvels is in die zin geen politiek boek, maar dat wil het ook niet zijn.

De Alexis Kagame, die Peeters opvoert, heeft in de realiteit niet alleen een deel van het verleden van Rwanda meebeleefd, zelfs mede bepaald, maar hij heeft ook vorm gegeven aan heel wat van dat verleden van zijn land. Voor sommigen heeft hij dat Rwandees verleden en daarmee ook zijn volk verraden, in ruil voor roem en prestige bij de ‘blanke’ wetenschappers.

Precies dat maakt het ook interessant, omdat intriges en opportunisme het verhaal in Duizend Heuvels kruiden. Enkelen menen dat Kagame een prachtig voorbeeld is van hoe een door de koloniale omgeving gevormd inlands intellectueel, zich ook in het discours van de koloniale cultuur integreert.

Zulke bespiegelingen maken nieuwsgierig. In de voetsporen van de schrijver is er de zoektocht naar de ‘ware’ aard van deze Rwandese historicus. Het zorgt er voor dat bladzijde na bladzijde voor de Rwandaleek een wondere wereld wordt opengevouwen. 

Het begint bij een foto

Duizend Heuvels doet op een gegeven ogenblik denken aan Umberto Eco’s In de naam van de Roos. Net zoals Eco, die ergens in Buenos Aires een boek vindt dat hem naar een onbekend klooster en zijn geheimen brengt, begint het boek met een intrigerende foto. ‘Toen verscheen Alexis Kagame; ik ontmoette hem voor het eerst op een oude foto in een etalage’.

Het gaat hier niet om ‘zomaar’ een etalage en de ontmoeting was toevallig. ‘Op wandel in de Brusselse Zavelstraat, zag ik historische foto’s van de jaren vijftig in een vitrine van een antiekzaak. Het was een publiciteitsfoto (…). Tussen een burgemeester met tricolore sjerp, een priester in clergyman en nog een burger, stond een grote forse zwarte man in pak’.

De foto zou als onderschrift gehad hebben: parmi les intéressés, le grand historien et poète Ruandais Alexis Kagame. De foto staat niet in dit fotoloos maar beeldrijk boek. Of de foto al dan niet bestaat, heeft echter geen belang. Iemand die in de Brusselse Zavelstraat of op het Vossenplein en in de Hoogstraat rondwandelt en zijn ogen de kost geeft, zal constant met dergelijke enigma’s uit het Afrikaans heden en verleden geconfronteerd worden.

De persoon die behoort tot de generatie geboren in de jaren tachtig van vorige eeuw bijvoorbeeld, zal zich afvragen hoe al die Afrikaanse spullen hier verzeild raakten. Achter menige vitrine in deze straten van de Marollen, zal hij relicten vinden die een vaak vergeten en onbekende wereld verbergen, die ook naar een realiteit verwijzen die in onze media totaal afwezig is.

Het nationale museum van Butare

Het eerste van de vijf hoofdstukken van Duizend Heuvels gaat precies over vitrines en het tot stand komen van het nationale museum in de Rwandese stad Butare. Hier blijkt een jonge Vlaming een belangrijke rol te hebben gespeeld. Het verhaal is ontleend aan dat van de Oost-Vlaamse architect/antropoloog Lode Vanpee (nvdr. ook verantwoordelijk voor de uitstekende Kubrick-expo in Gent).

In een veranderende maatschappij, waar de kijk op het verleden, met de verdwijnende traditionele mondelinge overlevering, meer en meer vertroebeld raakt, draagt zijn inzet er toe bij dat de Rwandezen terug met hun erfgoed en cultuur aansluiting vinden.

Het mooie voorbeeld is de rijke figuratieve kunst die in het verleden het alledaagse vlechtwerk versierde en waarop de aandacht getrokken wordt. Zijn persoonlijke ervaringen, in de aanloop tot april 1994, zijn er eveneens terug te vinden.

Het wonderlijke is dat het museum onaangetast de dramatische gebeurtenissen doorstaan heeft. Overigens, het gaat hier om een waar gegeven waarbij het om een prachtig museum gaat. Dat dit verhaal eindelijk geboekstaafd wordt, is al op zich een verdienste.

Het begint als een koloniale roman

De eerste pagina’s waarmee het boek begint, doen onwillekeurig terugdenken aan de traditionele koloniale roman met zijn kijk op Afrika. Maar de lezer wordt daarmee op het verkeerde been gezet en de koloniale mythes worden daarna deels aangepakt.

Later zullen de verhalen van de Belgische missionarissen op ontluisterende wijze hun aanwezigheid in dit land etaleren.  Inderdaad, als de kerk eerder om de wereldlijke macht dan om het welzijn van de gelovigen bekommerd is, dan ontstaan er problemen en is ze verkeerd bezig, aldus witte pater Guy Theunis na zijn terugkeer uit Rwanda in 1994; een fout die hij en zijn medeconfraters hopelijk nooit meer maken, benadrukte hij onlangs in een gesprek.

In dit deel van het boek, zoals in de andere, komen Rwandese zegswijzen en raadsels aan bod, een manier om de interesse van de liefhebbers van taal tegemoet te komen en om de sluier van de taal en communicatiewijze even op te lichten. Het lijkt wel dat in een land, waar het wantrouwen het leven onzeker maakt, het in raadsels spreken een overlevingsstrategie is.

Het boek van Peeters komt op een ogenblik waarop velen zich niet meer genuanceerd over Rwanda kunnen uitdrukken, het zelfs de rug willen toekeren en het willen vergeten. Duizend Heuvels brengt bespiegelingen, zonder de pretentie te willen analyseren of een standpunt in te nemen. Voor sommigen is dat een zwakte, voor anderen maakt het dit boek net lezenswaardig.

Is dit opnieuw een verraad of een nieuwe liefdesverklaring aan het land?

Guido Convents is filmhistoricus, gespecialiseerd in koloniale en niet-westerse cinema. Hij publiceerde verschillende boeken over Afrika. Convents werkt als journalist voor Signis in Brussel. Sinds 1996 is hij voorzitter van het Afrika Filmfestival.

Dit boek is verkrijgbaar in onze shop.

take down
the paywall
steun ons nu!