Het PEN-debat ging door op Mind The Book in de Vooruit (Gent). PEN is een auteursvereniging en organiseerde drie activiteiten op Mind The Book. De panelleden waren Meyrem Almaci (parlementslid voor Groen), Ian Buruma (The New York Times), Bas Heijne (NRC) en David Van Reybrouck (voorzitter PEN Vlaanderen, woordvoerder G1000). Het debat werd gemodereerd door Yves Desmet, chef politiek bij De Morgen.

Democratie in crisis

“Is er iets mis met onze democratie?”, vraagt moderator Desmet aan de panelleden. “ Er gebeuren de laatste tijd een heleboel rare dingen tegelijkertijd.”, stelt hij. Nederland heeft voor het eerst een gedoogcoalitie. België moest vijfhonderd dagen wachten op een regering. In Italië nemen de technocraten het over en in Griekenland springt Europa in. Desmet stelt zich de vraag of het toeval is dat deze gebeurtenissen allemaal in dezelfde periode plaatsvinden.

De democratie verkeert in een labiele fase”, stelt Van Reybrouck. “De crisis van de democratie is al vaker afgekondigd geweest, maar het gaat nu in een sneltreinvaart.” Het meeste opmerkelijke vindt hij de situatie in Italië en Griekenland. “In die landen is democratie in de geschiedenis tot vol wasdom gekomen”, zegt Van Reybrouck.

“De regeringsleiders, Papadimos en Monti, zijn niet verkozen én toch zijn we blij met hen. Ik wil graag geloven dat Monti een betere bestuurder is dan zijn voorganger Berlusconi.” Wat Van Reybrouck echter niet wil geloven is dat van bovenaf opgelegde technocratie het definitieve antwoord is op de crisis van de democratie.

Een andere oorzaak ligt volgens Heijne in de grote kloof tussen bestuurders en diegenen die bestuurd worden. “Als je mensen vraagt of ze nog geloven in de democratie, antwoorden ze niet echt negatief”, zegt Heijne. “Als je echter vraagt of ze nog geloven in de politici, krijg je wel veel negatieve reacties.”

Verkiezingen nog een uiting van democratie?

“Vooral wat we de afgelopen twee jaar gezien hebben, is ongezien”, vertelt Van Reybrouck. “We zijn op een moment in de geschiedenis gekomen dat de druk op de komende verkiezingen groter is dan die van de voorbije verkiezingen.” De crisis van de democratie is volgens hem dan ook te wijten aan het feit dat democratie te veel verengd is tot verkiezingen. “Ik denk dat we lijden aan electoraal fundamentalisme”, stelt Van Reybrouck.

“Er is een grondig probleem met belangenvermenging op alle niveaus,” stelt Almaci. “Een voorbeeld daarvan is dat de partijvoorzitters nu voor alle individuele parlementsleden beslissen hoe ze moeten stemmen.” De controlefunctie van die parlementaire democratie is volgens haar op die manier volledig uitgehold.

“In een democratisch systeem waarbij het volk vertrouwen heeft in zijn vertegenwoordigers, geeft het dus eigenlijk een carte blanche aan de partijvoorzitters”, meent Almaci. Zij bestempelt dat als de dictatuur van een kleine groep. “In Griekenland en Italië is hetzelfde gebeurd. Daar betekenden de parlementen niets”, sluit ze af.

Vandaag meer én minder democratisch dan vroeger

“De democratie van vroeger mag niet geïdealiseerd worden, zoals David Van Reybrouck net deed”, vindt Buruma. Hij is er niet van overtuigd dat een land als Italië van oudsher een geweldige democratie was, omdat ze daar in de loop van de geschiedenis toch enkele problemen mee gehad hebben. “We zijn nu aan de ene kant democratischer dan ooit”, stelt Buruma.

“Aan de andere kant heeft men het gevoel dat de democratie uitgehold is. Veel mensen hebben, met goede argumenten, het gevoel dat ze geen greep meer hebben op de samenleving.”

Eén reden daarvoor is volgens Buruma Europa. De Europese Unie heeft steeds meer bevoegdheden overgenomen van de federale regeringen, waardoor het volk het gevoel krijgt dat hun soevereiniteit er niet meer toe doet. “Ze hebben het gevoel dat hun regeringen niet veel meer in de pap te brokken hebben”, meent hij. “Op dat vlak is er inderdaad een democratisch deficit.”

Aan de andere kant is er volgens Buruma meer democratie. “In de tijd van mijn grootvader stemden de mensen op diegene die hun dominee of priester aanwees. Er was toen misschien te veel vertrouwen in een persoon die het zogenaamd allemaal beter wist.”

Tv-hypes in plaats van partijprogramma’s

Moderator Desmet stelt dat de crisis van de democratie vaak in de schoenen van de politici geschoven wordt. Hij wil dat eens in de schoenen van de kiezer schuiven. “De kiezers lopen de laatste tien jaar veel meer achter figuren aan dan achter partijprogramma’s”, zegt hij. “Ze lopen achter diegenen aan waarin ze op dat moment geloven, maar ze laten die persoon even makkelijk weer vallen.”

“Wat opvallend is aan al die figuren die snel opkomen, maar ook pijlsnel weer verdwijnen, is dat het altijd figuren zijn die het op dat moment zeer goed doen op televisie”, antwoordt Van Reybrouck op Desmets stelling. “Verkiezingen win je niet meer in een stemhokje, maar wel op de beeldbuis.”

Van Reybrouck vindt democratie in essentie het gesprek tussen burgers over ideeën. “Vandaag is het geen gesprek, maar het stemmen op individuen. Dat is een zeer beperkende definitie van wat democratie kan zijn”, stelt hij.

“Pim Fortuyn deed het eerst niet goed op televisie”, weerlegt Buruma. “Wanneer zijn populariteit begon te groeien verscheen hij meer op televisie, wat zijn die populariteit nog meer aanwakkerde.” Buruma stelt dat niet enkel televisiegenieke mensen populair zijn. “Op een gegeven moment krijgen ze een beweging en worden ze televisiegeniek”, aldus Buruma.

Buruma gelooft niet dat het idee van democratie gaat over gesprekken tussen burgers, zoals Van Reyboruck eerder stelde. “Dat wil zeggen dat je ervan uitgaat dat het volk bestaat uit intellectuelen die elke dag op een soort forum met elkaar discussiëren”, meent Buruma.

Democratie gaat volgens hem over het vertegenwoordigen van collectieve belangen. “Het probleem is dat de collectieve belangen vandaag niet meer duidelijk zijn. Daarom krijg je dus een kiezer als consument en de democratie als een soort winkel, waarin de kiezer kan kopen wat hij wil. Op die manier krijg je dus een individualisering van de politiek”, sluit Buruma af.

Volgens Almaci danken de populaire politici hun succes aan het feit dat ze het juiste verhaal op het juiste moment vertellen.

Discrepantie tussen snelheid van informatie en traagheid van verkiezingen

Burgers kunnen nu met de zeer snelle massamedia seconde op seconde volgen wat er gebeurt in de politiek. Ze kunnen ook van seconde op seconde mobiliseren. “Dat staat haaks op het systeem dat we pas om de vier of vijf jaar mogen gaan stemmen om onze democratische stem te laten horen”, zegt Van Reybrouck.

“Er lijkt een soort discrepantie te zijn tussen de snelheid van informatiecirculatie en de traagheid van democratische inspraak. Verkiezingen stammen uit de 18e eeuw, een tijdperk waarin de informatie vrij traag circuleerde. Vandaag  is er een acceleratie in de manier waarop ideeën circuleren dat er eigenlijk een soort discrepantie bestaat”, aldus Van Reybrouck.