De algemene staking van woensdag groeide uit tot een van de grootste sociale protesten in Zuid-Afrika sinds het einde van de apartheid in 1994.

Zingend en dansend door het centrale zakencentrum

Al van heel vroeg in de ochtend waren tienduizenden vakbondsmilitanten in rode en gele T-shirts en met vakbondsvlaggen en spandoeken naar het centrum van Johannesburg gekomen om hun protest te tonen. Hoewel de oproerpolitie massaal aanwezig was, bleef de sfeer strijdbaar, maar vreedzaam. Groepen betogers trokken al zingend en dansend door het centrale zakencentrum in een optocht over een parcours van meer dan 7 kilometer. Grote incidenten werden nergens gemeld, al liep het verkeer in de economische metropool compleet in het honderd. Ook grote delen van het openbaar vervoer deden immers mee aan de staking.

Even werd het spannend toen Julius Malema, de controversiële en geschorste leider van de jongerenafdeling van het ANC, de betogers kwam aanmoedigen. Malema leeft op zeer gespannen voet met de ANC-leiding en is sinds kort door het disciplinair comité van de partij voor vijf jaar uit al zijn functies gezet omdat hij zich “schuldig maakt aan verdeeldheid zaaien binnen de partij”. Toch blijft hij immens populair bij vele gewone ANC-leden, zeker onder de werkloze jongeren van de townships, die hem als een held vereren.

Een groot deel van de Zuid-Afrikaanse economische activiteit kwam woensdag tot stilstand. Vooral in de mijnbouw, de industrie, de openbare sector en het onderwijs werd de staking goed opgevolgd. De kleine en middelgrote ondernemingen bleven meestal wel open. De directie van Gold Fields, een van de grootste goudmijnen ter wereld, zei dat 85 procent van de werknemers niet was komen opdagen voor de morgenploeg.

Tony Ehrenreich, COSATU-vakbondssecretaris van de Western Cape, verklaarde dat 30.000 betogers deelnamen aan de manifestaties in Kaapstad. Hij zei dat veel leerkrachten zich bij de acties aansloten alsook leerlingen van middelbare scholen.

Tegen tolheffing en misbruik uitzendarbeid

Volgens COSATU, de grootste vakbondskoepel van Zuid-Afrika die de staking organiseert en tot de protestmarsen oproept, is de staking in de eerste plaats gericht tegen het plan van de regering om een systeem van tolheffing in te voeren op de belangrijkste snelwegen in het economische hart van Zuid-Afrika. En tegen het systeem van uitzendarbeid (labour brokers) dat vele werknemers met tijdelijke contracten opscheept die bijzonder weinig bescherming bieden, maar veel flexibiliteit vereisen. Achter de schermen gaat er echter ook een felle machtsstrijd schuil tussen de diverse lidorganisaties van COSATU en de regering-Zuma.

Werkgeversorganisaties noemden de staking van COSATU ‘onverantwoord’ op een ogenblik dat de economie van Zuid-Afrika vertraagt en de gevolgen van de wereldwijde recessie zich ook duidelijk laten voelen. De staking zou de economie 8,2 miljard rand doen verliezen, vrezen economen, die voor dat cijfer uitgaan van een complete stilstand van het land, wat duidelijk niet het geval was.

Dit jaar zou de economische groei nog 2,7 procent bedragen, een stuk minder dan de voorgaande jaren. De werkloosheid piekt officieel met 24 procent, maar in werkelijkheid moeten nog heel wat meer werkloze mensen zien te overleven met allerlei baantjes in de informele sector.

“Neoliberaal systeem als erfenis van apartheid en kolonialisme”

“Ondanks alle politieke en sociale vooruitgang die werd geboekt sinds de afschaffing van de apartheid in 1994 lijden miljoenen gewone werkmensen onder de druk van een neoliberaal economisch systeem en de erfenis van machtsconcentraties uit de tijd van apartheid en kolonialisme”, schrijft COSATU op haar website als verklaring voor de stakingsoproep.

De regering-Zuma zette al het licht op groen om vanaf 30 april te beginnen met een systeem van tolheffing op 185 km snelwegen rond Johannesburg en Tshwane (het vroegere Pretoria). 42 privébedrijven hebben zich al kandidaat gesteld om de geprivatiseerde stukken snelweg te onderhouden en te exploiteren. Gebruikers zullen via een elektronisch tolsysteem moeten betalen per gereden kilometer. Lichte voertuigen en motorfietsen zouden met het nieuwe systeem tot 550 rand (ruim 50 euro) per maand moeten betalen voor het gebruik van de tolwegen.

COSATU vindt dat gewone werknemers de dupe dreigen te worden van dit asociale systeem. Omdat de laatste jaren nauwelijks werd geïnvesteerd in een verbetering van het openbaar vervoer, en de ruimtelijke ordening als gevolg van de apartheid nog altijd veel pendelarbeid noodzakelijk maakt, zijn vele mensen aangewezen op privévervoer om op hun werk te geraken. De vakbonden eisen dat de regering prioriteit maakt van de strijd tegen corruptie en fraude. Dat zou genoeg inkomsten opleveren om te investeren in een beter, performant en betaalbaar openbaar vervoer voor iedereen.

Druk uitoefenen op het ANC-congres

Volgens analisten wil COSATU, dat ruim twee miljoen leden telt en een van de machtigste allianties vormt binnen het ANC, zijn macht tonen tegenover de huidige leiding van het ANC. In december wordt op een buitengewoon congres in Bloemfontein (Mangaung) een nieuw partijbestuur verkozen. De vakbonden willen graag meer wegen op de samenstelling van het bestuur om zo het gevoerde neoliberale beleid van de laatste jaren om te buigen.

Algemeen wordt aangenomen dat Jacob Zuma kandidaat zal zijn om zichzelf op te volgen aan het hoofd van het ANC, waardoor hij ook meteen verzekerd zou zijn van een tweede ambtstermijn als president van Zuid-Afrika bij de verkiezingen van 2014. Zuma kan het zich gewoonweg niet permitteren om de vakbonden te negeren, want hun leden vormen een belangrijke kiezersgroep van het ANC.

Zuma tot NUMSA-congres: “I am a worker before anything else”

Dat had de president goed begrepen toen hij op 23 februari een toespraak hield op de openingszitting van een congres van NUMSA, de militante metaalarbeidersbond die al eerder pleitte voor een nationalisering van de mijnsector. Zuma zei onder meer tot de vakbondsafgevaardigden: “I am a worker before anything else”.

Echt overtuigen, kon Zuma blijkbaar niet. NUMSA, die is aangesloten bij COSATU, had op haar vergadering van het politiek comité van 25 februari enkele krasse uitspraken gedaan die direct de leiding van het ANC in vraag stelden en daardoor veel weerklank kregen in de Zuid-Afrikaanse pers.

NUMSA eist dat de huidige ANC-leiding (het NEC in het jargon: national executive committee) in december opstapt omdat ze er niet is in geslaagd om ook maar een begin te maken met de uitvoering van het progressieve programma van Polokwame. In 2007 had het ANC-congres besloten om na de heel neoliberale periode onder president Thabo Mbeki meer de nadruk te leggen op armoedebestrijding, huisvesting, gezondheidszorg, openbaar vervoer en eventueel zelfs de nationalisering van de mijnsector te overwegen.

Programma van Polokwame uitvoeren

Algemeen-secretaris Zwelinzima Vavi van COSATU vindt het onzin om te beweren dat de staking een politiek drukkingsmiddel zou zijn om te wegen op de komende verkiezingen voor het ANC-bestuur. “Als vakbond is het gewoon onze taak om de belangen van onze leden te verdedigen. Mensen ondervinden dagelijks aan den lijve de gevolgen van het gevoerde neoliberale beleid. Wij willen dat het progressieve programma dat op het ANC-congres van Polokwame in 2007 democratisch werd afgesproken, wordt uitgevoerd. Massaal gebruik van uitzendarbeid ondermijnt de wet op de arbeidsbescherming en de invoering van een tolheffing is een verkapte vorm van privatisering ten gunste van enkele privébedrijven en hun aandeelhouders.”

Precies in het jaar dat het ANC zijn honderdste verjaardag viert, gaat de vroegere bevrijdingsbeweging die succesvol tegen het apartheidssysteem streed, een woelig jaar tegemoet. De algemene staking van woensdag was nog maar een eerste stap. De vakbonden zijn niet van plan om het hier bij te laten.