Op 25 mei 2014 zijn er tegelijk met de nationale ook Europese verkiezingen. De Europese Commissie en de politieke meerderheden in de EU-lidstaten zijn bang voor ‘anti-EU-stemgedrag’. De bevolking van de EU-lidstaten ondervindt dagelijks de gevolgen van hun keiharde neoliberale beleid. De vraag is of die reactie naar links of naar rechts zal overslaan. Hoe is het zover kunnen komen?

We moeten spaarzamer gaan leven, wat langer werken. Niet dat we dat zo leuk vinden, maar er is nu eenmaal geen andere keuze. Werkelijk? Dat willen de neoliberale goeroes in de Europese Commissie en de ‘neutrale’ denktanks ons graag doen geloven. Niets is nochtans minder waar. Het kan nog altijd alle kanten uit. De progressieve krachten mogen niet bij de pakken blijven zitten.

Het begon in de jaren tachtig

De iets ouderen onder ons herinneren zich nog hun verbazing toen in 1979 in Groot-Brittannië een dame eerste minister was die openlijk durfde zeggen dat de maatschappij niet bestaat, alleen het individu (‘there is no such thing as society’) en dat er helemaal geen sociaaldemocratisch alternatief is (‘There Is No Alternative’, in de jaren tachtig bekend als TINA). Ons model is niet beter. Ons model is gewoon het enige. Debat ten einde.

Dat was een stijlbreuk met het toen gangbare politieke discours. Tot dan was het voor rechtse conservatieve krachten nog de gewoonte om de voordelen van een liberaal op het individu gericht maatschappelijk bestel te promoten tegenover het socialistisch project van een collectief georganiseerde maatschappij. Zeggen dat dat alternatief niet bestaat, was dus een verbazend ‘nieuwe’ aanpak.

Het was géén electorale aardverschuiving

Neoliberale goeroes houden er van de politieke veranderingen van de jaren tachtig als een ware aardverschuiving voor te stellen. Margaret Thatcher, voorzitter van de Britse Conservatieve Partij, haalde in 1979 echter slechts een nipte meerderheid op Labour.

Die overwinning had alles met het bizarre Britse kiessysteem te maken. Met 43 procent van de stemmen haalden de Conservatieven immers 53 procent van de zetels in het parlement. Labour haalde met 36 procent van de stemmen weliswaar 42 procent van de zetels. Zo raar is het Brits kiessysteem.

Die overwinning haalde zij (momenteel loopt de film ‘Iron Lady’ in onze bioscopen) onder meer dankzij de massale steun van de grote kranten en commerciële tv-zenders die onder leiding van mediatyconen Robert Maxwell en Rupert Murdoch (toen al!) een platte moddercampagne voerden waar Labour nauwelijks weerstand tegen bood.

Het lukte in het begin helemaal niet

Ondanks haar parlementaire meerderheid had Thatcher in het eerste jaar van haar regering de grootste moeite om ook maar een klein deel van haar programma door te voeren. Van de door haar geëiste privatisering van de grote overheidsbedrijven bijvoorbeeld kwam aanvankelijk niets terecht.

Zelfs een deel van haar eigen parlementsleden steunde haar niet. Het zag er dus naar uit dat haar regeerperiode éénmalig en kort zou worden. De peilingen voorspelden een terugkeer van Labour.

De Falklands redden Thatcher

De beslissing van de Argentijnse militaire dictatuur om het stijgend verzet tegen de binnenlandse repressie te smoren met een buitenlands militair avontuur kwam als een reddende ‘deus ex machina’ uit de lucht vallen voor Thatcher.

Argentinië heeft de territoriale eis over wat door hen de Malvinas-eilanden wordt genoemd tot vandaag nooit opgegeven. Toch was het een totale verrassing toen de Argentijnse dictatuur in 1982 de daad bij het woord voegde en de Britse Falklandseilanden bezette. Thatcher putte uit de Falklandsoorlog de vernieuwde populariteit om herverkozen te geraken en om haar agenda alsnog door te voeren. De rest is geschiedenis.

Een slecht acteur wordt president

Ook de verkiezing van een slechte B-acteur tot president van de VS in 1980 werd in de rest van de wereld aanvankelijk met lichte verbazing bekeken. Ook hij voerde een discours van ongebreideld en ongegeneerd openlijk neoliberalisme (of beter gezegd de adviseurs die hem dat influisterden, zelf wist de man nauwelijks waar het over ging).

De naoorlogse wereld zou niet langer dezelfde zijn. De vernietiging van de sociaaldemocratie werd weliswaar al eerder ingezet, eerst in de jaren zeventig toen president Richard Nixon de akkoorden van Bretton Woods opzegde (o.a. over de regulering van international kapitaal). Republikein Ronald Reagan deed trouwens niets anders dan het economisch beleid van voorganger Democraat Jimmy Carter in hogere versnelling brengen.

Maar ook de Labourregering van James Callaghan (voorafgaand aan Thatcher) had reeds meerdere maatregelen genomen in dezelfde richting. Ook Thatcher zette het beleid van haar voorganger verder, zij het in een veel hogere versnelling en met een veel agressievere retoriek. Dat was wel nieuw.

Permanente sociale afbraak

Sindsdien heeft de westerse wereld haast onafgebroken niets dan sociale afbraak gekend. In de VS worden tot vandaag de verwezenlijkingen van de vooroorlogse New Deal vernietigd. In Groot-Brittannië had het beleid van Thatcher rampzalige gevolgen voor het armere deel van de bevolking, maar ook de middenklasse leverde zwaar in. De rijken daarentegen werden nog rijker …

De rest van Europa bleef niet achter. De conservatieve en liberale partijen hier zaten met een gelijkaardig ideologisch probleem als hun conservatieve lotgenoten in de Angelsaksische wereld. Hoe breng je een economisch programma aan de man dat lijnrecht ingaat tegen het sociaaldemocratische model van de verzorgingsstaat dat door een grote meerderheid van de bevolking wordt gedragen?

Als de waarheid je niet bevalt, creëer je een andere waarheid

Wat de reactionaire krachten in de Europese Unie van Reagan en Thatcher leerden, was dat je de aandacht moet verleggen naar andere thema’s. Dat kon onder meer door de ‘bemoeialerige’ overheid voor te stellen als een marsmannetje dat van bovenaf zijn wil opdringt aan de argeloze burger. Slogans als ‘niet u, maar de staat leeft boven zijn stand’ werden gemeengoed.

Vandaag werpt die strategie zijn vruchten af. Hele generaties werden gesocialiseerd met het idee dat belastingen betalen een kwaad is dat de burger alleen maar beperkt in zijn vrijheid. Dat de meeste naoorlogse individuele vrijheden juist werden afgedwongen door collectieve strijd is daarbij niet relevant.

De overheid, uw vijand

Vandaag is het bon ton in de massamedia om belastingen als een sociale kanker te beschouwen, om vakbonden te demoniseren, om jaarlijks te berichten over de dag van het jaar vanaf wanneer de burger ‘eindelijk voor zichzelf kan werken’, over de kloof tussen jong en oud…

Ver van mij om te beweren dat overheden geen fouten maken en altijd even efficiënt met hun middelen omspringen, soms zijn ze ook corrupt. Dat hebben ze dan echter wel gemeen met de privésector.

Het democratisch verkozen niveau, de zwakke schakel

Er komt nog een ander element bij. Het is voor de grote media gemakkelijk op ‘de politiek’ in te hakken, op de zwakste schakel die wel regelmatig door de kiezer ter verantwoording wordt geroepen. Een groot bedrijf laat zich de behandeling die de meeste politici moeten ondergaan in de media nooit welgevallen.

Die manier van werken moet je niet verwarren met kritische berichtgeving. Die is meer dan nodig, in de massamedia moet je echter ver gaan zoeken om ze nog terug te vinden. Maar ook dit maakt deel uit van de sluipende afbraak van de sociaaldemocratie.

Regel één: praat nooit over je echte bedoelingen

Er is nog een ander fenomeen dat sinds de jaren tachtig meer en meer ingang heeft gevonden. De denkers achter de regeringen van Thatcher en Reagan waren wel niet de eersten om het te weten, maar zij waren zich goed bewust van het verschil tussen perceptie en realiteit.

Dat gaat door tot vandaag. De traditionele partijen, de grote media, de regeringen, allen zijn zij er zich van bewust dat een openlijk discours niet werkt. Zeggen dat je openbare gezondheidszorg, gratis onderwijs en openbaar vervoer niet lust omdat iedereen daar zelf maar moet voor zorgen, dat doe je nu eenmaal niet. Je zegt daarentegen dat je de ‘sociale bescherming’ wil vrijwaren, maar dat er nu eenmaal geen geld meer voor is. Daar zeg je dan uiteraard niet bij dat je er zelf al voor gezorgd hebt dat dat geld er niet meer is.

“De sociale welvaartsstaat vrijwaren”, tot de dood er op volgt

De Griekse en Italiaanse eerste ministers hebben het voortdurend over hun verwoede pogingen om de sociale welvaartstaat te vrijwaren van de ondergang, elke besparing wordt gedaan op de meest sociale manier mogelijk.

Ook de media zelf excelleren. Een econoom met een links aandoende retoriek is zoveel efficiënter dan een openlijk reactionair. Charlatans zoals Theodore Dalrymple zijn een gemakkelijk excuus. Ze laten een krant toe zich ‘links’ van deze kwibussen te positioneren. Geert Noels en consoorten zijn dan zoveel geloofwaardiger. Zij zijn immers ‘rebels’ en ‘tegendraads’, ze zijn zelfs kritisch voor de sociale excessen van het neoliberalisme. Dapper.

De lawine aan vermomde neoliberale boodschappen is echter broodnodig. Het neoliberalisme als democratisch politiek project slaat immers nog altjd niet aan. Daarom ook dat de neoliberale regeringen liever gepercipieerd worden als ‘gematigd’ en ‘redelijk’.

Af en toe is er een politicus als Van Quickenborne (Open VLD) die even uit zijn rol valt omdat hij zijn leedvermaak nauwelijks kan onderdrukken, maar ook hij verstaat meestal de basisregel van het spel: het neoliberaal programma moet doorgedrukt worden als iets waar we niet echt gelukkig mee zijn, maar dat nu eenmaal niet anders kan, ‘niet u, maar de overheid leeft immers boven zijn stand’. De sociale bescherming moet ‘gevrijwaard’ blijven. Dat gaat er beter in dan de dingen bij hun echte naam te noemen.

Er klopt iets niet

De gewone burger voelt natuurlijk wel dat er iets niet klopt. Zowel de politieke partijen in het algemeen als de massamedia kampen met een enorm gebrek aan geloofwaardigheid. Partijen als de N-VA en het Vlaams Belang weten/wisten daar handig op in te spelen. Dat blijft niet eeuwig duren, zoals de SP.A na het Teletubbies-fiasco mocht ondervinden (maar dit geldt evengoed voor de twee andere traditionele partijen).

Sommige progressieve krachten putten kracht uit het besef dat deze rechtspopulistische partijen geen lang leven beschoren zijn. Inderdaad, maar toch vergissen zij zich. Het neoliberale nut van deze partijen ligt immers niet op lange termijn. Tegen de tijd dat zij hun versheidsdatum overschrijden is de schade aan de sociaaldemocratie al toegebracht.

En daar is het om te doen.

Griekenland is een testcase voor heel Europa

De neoliberale goeroes testen in Athene uit hoe ver ze kunnen gaan. De zetelende regering hoeft niet aan herverkiezing te denken. Ze wordt dan waarschijnlijk toch weggestemd.

Het resultaat van de verkiezingen maakt dan toch niet meer uit. Griekenland is immers voor twintig jaar gebonden aan zijn internationale financiële verplichtingen. Als dit in Athene lukt, is de rest van Europa aan de beurt.

Succes alom dus voor de neoliberale fanatici. De sociaaldemocratie is aan zijn definitieve zwanenzang bezig.

En toch zijn de neoliberale goeroes er niet gerust in

Zij weten immers dat hun gedachtegoed niet wordt gedragen door de bevolking. De democratische reactie zou wel eens heel hevig kunnen zijn. Wat als er parlementaire meerderheden worden gevormd die de aangegane akkoorden verwerpen? Een reactie gaat er immers komen.

Gaat de electorale reactie naar rechts of naar links gaan? Geen uitgemaakte zaak. Aan de progressieve krachten om het antwoord op die vraag niet af te wachten.