In maart 2007 vluchtte Nawal el Saadawi uit Egypte, er hing haar een proces boven het hoofd wegens godslastering. 

Ze schreef zowat veertig boeken. Zij werd meerdere keren genomineerd voor de Nobelprijs. Als dokter en gynaecologe werd zij al vrij snel een activiste van de eerste rang tegen de onderdrukking van vrouwen in het algemeen en genitale verminking in het bijzonder. Een onlangs gepubliceerd toneelstuk werd verboden en vernietigd.

Momenteel is zij verwikkeld in twee rechtszaken voor apostasie (geloofsafval). Zoekend naar veiligere oorden, kwam zij naar Europa, maar op de trein tussen Rotterdam en Brussel, werd ze beroofd. Naast haar spaargeld en andere bezittingen werd ook het manuscript van haar recentste boek gestolen. Tijd voor een gesprek met een boze ‘jongedame’ van eind de zeventig: de overtuigde feministische en activistische schrijfster Nawal Saadawi.

Het interview werd afgenomen door Lieven De Cauter, Belgisch filosoof en initiatiefnemer van de BRussells Tribunal on the war in Iraq, waarvan Saadawi een getuige was. Het relaas van dit gesprek werd nooit gepubliceerd vanwege te uitgesproken en daarom als gevaarlijk aanzien.

U heeft een bewogen leven achter de rug en uw problemen schijnen nooit op te houden.

Nawal el Saadawi: “Op 28 januari interpelleerde de openbare aanklager mij en mijn dochter, Mona Helmi – zelf ook schrijfster en dichteres – omdat een fundamentalistische advocaat een proces tegen ons indiende, om ons te beschuldigen van apostasie of geloofs(af)val.”

“Mona schreef in een artikel in het weekblad Ros El Yousef dat de kinderen zouden moeten worden genoemd naar de moeder én de vader. Dit zou het probleem oplossen van twee miljoen onwettig verklaarde kinderen, omdat de kinderen die nu enkel hun moeders naam dragen, als onwettig gemarkeerd zijn. Zij gaan door het leven als tweederangsburgers.”

“Dit wetsvoorstel werd beschouwd als apostasie en als aanval tegen de islam, omdat er een vers is in de Koran dat zegt dat de kinderen de naam van hun vader zouden moeten dragen. Ik werd ondervraagd in hetzelfde proces voor godslastering, want ik had immers geprobeerd om de geschreven taal van de Koran te veranderen: mijn voorstel is namelijk dat we bij het noemen van God ons niet zouden beperken tot Hij, maar Hij/Zij.”

Schreef u dat eigenlijk echt?

“Ik had inderdaad in een gesprek gezegd dat wij God  zouden moeten ‘ont-mannen’ en in het algemeen ‘de-genderen’ (ontdoen van geslacht), omdat hij eigenlijk een geest is, en bijgevolg dus geen geslacht, geen lichaam heeft, dus ook geen geslachtsorganen. God zou onzijdig moeten zijn. Dit was dus de misdaad waarvan ik beschuldigd werd. Als ik schuldig zou worden bevonden, dan zouden mijn hoofd en mijn benen moeten worden afgehakt.”

Uw benen?

“Er is een straf genaamd El Hiraba die erin bestaat dat eerst de linkerarm en dan het rechterbeen worden afgehakt, en daarna de rechterarm en het linkerbeen. En om te eindigen word je onthoofd. Dat is wat de fundamentalistische advocaat als straf voor me vroeg.”

En nu word je opnieuw voor de rechtbank gesleurd voor uw recentste boek?

“Het toneelstuk ‘God treedt af bij laatste topmeeting’ werd onlangs gepubliceerd in Caïro, door Madbouli Publishers, samen met mijn andere 43 boeken, die allen door de uitgever werden herdrukt ter gelegenheid van de boekenbeurs. De Staatsveiligheid stapte naar de uitgever en bedreigde die met gevaar voor zijn leven, als hij niet de volledige uitgave zou vernietigen. Ik vernam van mijn uitgever dat hij nadien de hele editie effectief heeft vernietigd. Maar het nieuwe theaterstuk lag een week voordien al in de boekenrekken.”

“Sommige van mijn vrienden lazen het toneelstuk nog vóór de aanvang van de boekenbeurs en zij hebben mij aangeraden om zo snel mogelijk het land te verlaten. Zij vertrouwden me toe dat, bij hun weten, nog nooit eerder in de geschiedenis van de Arabische taal, iets dergelijks gepubliceerd werd. Een paar dagen geleden, op 28 februari, heeft Al Azhar University, het hoogste adviesorgaan voor religieuze aangelegenheden, het toneelstuk veroordeeld en een tweede proces tegen me ingediend, waarin een zware straf wordt geëist.”

Waarom schreef je dit toneelstuk?

“Ik schreef het eigenlijk tijdens een verblijf aan Duke University in 1996, maar in zekere zin is het een toneelstuk dat ik al bijna gans mijn leven met me meedraag. Mijn grootmoeder leerde me dat God rechtvaardigheid is, dat God geen boek is. Als kind van negen, schreef ik een brief aan God omdat ik me gediscrimineerd voelde in vergelijking met mijn broer die vrij kon rondlopen en spelen terwijl ik binnen moest blijven om mijn moeder te helpen.”

“Toen ik 13 was, schreef ik ‘De herinneringen van het meisje Zouad‘ over deze onderdrukking (dit werd ondertussen gepubliceerd). In die zin is het zoeken naar wie of wat God is iets wat ik mijn hele leven al met me meedraag. Van bij het prille begin, tijdens mijn dromen, bij het uiten van mijn gevoelens, heeft Hij immers ook mijn manier van leven beïnvloed, alsof God tussen de lakens aanwezig was. Zo schreef ik een toneelstuk waarin hij uiteindelijk aftreedt.”

Hoe gaat het verhaal concreet?

“Het is een verhaal waarin alle profeten, van Ibrahim en Mozes tot aan Christus en Mohammed, zich verzamelen in een meeting op het hoogste niveau, namelijk met God, waarbij Hij wordt ondervraagd over de vele tegenstrijdige bevelen in zijn drie heilige boeken (nvdr: Torah, Bijbel, Koran). Tussen de verschillende citaties uit deze godsdienstboeken, beschuldigen zij hem van zelfaanbidding, van het onderhouden van een persoonlijke cultus.”

“De God van het monotheïsme is namelijk een jaloerse God. In het monotheïsme wordt het aanbidden van een andere God immers als de ergste misdaad beschouwd. God zit op Zijn troon en probeert te antwoorden, en sommige getuigen komen langs, zoals Adam en Eva, en ook een fictief karakter met de naam ‘de Dochter van God’. Zij is het jonge meisje dat de auteur vertegenwoordigt. Ik heb haar die naam gegeven omdat wij enkel de zoon van God kennen, maar nu blijkt dus dat God ook een dochter heeft. Immers, als Hij een zoon heeft, kan Hij evengoed ook een dochter hebben.”

“En er zijn andere personages uit de tradities van de islam, het judaïsme en het christendom, die getuige zijn van de onrechtvaardigheid van de goddelijke wet. Er is het personage Ibliss de islamitsche naam voor de duivel. Hij verschijnt op het toneel om God te vertellen dat hij besloten heeft af te treden. Hij vertelt God dat hij er genoeg van heeft de mensen op te lichten: „Ik ben het zat om de rol te spelen die U mij heeft toegewezen: in de oren van mensen fluisteren zodat zij kwaad doen”. Hierop geraakt God in de war. Hij vraagt zijn profeten om hem te helpen een nieuwe duivel te benoemen, want de wereld kan niet zonder. Immers, wanneer er geen duivel meer zou zijn, dan heeft niemand God nog nodig.”

“Dan komt een grappige scène: God kijkt rond en wil zelf één van zijn profeten in de rol van duivel aanwijzen, maar zij weigeren één voor één. De profeten blijven God ondervragen, en het gaat zo ver dat zij in onderlinge ruzies vervallen. God wordt meer en meer in het nauw gedreven en hij kan niet langer antwoorden, het is allemaal zo tegenstrijdig wat Hij zegt en aan het eind van de bijeenkomst met de profeten, treedt Hij zelf af. Het einde gaat als volgt: “Hij, de almachtige God, spreekt met diepbedroefde stem volgende woorden: Ik ben niet langer geïnteresseerd in eeuwigheid…”. Dan komt de politie binnen en arresteert de auteur van het toneelstuk, de dochter van God.”

Mooie naam, want we zijn allemaal kinderen van God.

“Ja, maar in het Oude Testament zegt God dat Hij geen dochters heeft, enkel zonen.”

En Hij wordt daarvoor beschuldigd van seksisme?

“Natuurlijk wordt Hij beschuldigd van seksisme, maar ook van racisme en sociale discriminatie. En ook voor het geven van de opdracht om al wie niet gelooft te doden. Waarom bestaat zoiets als fundamentalisme? Omdat er in deze drie heilige boeken fundamentalistische lessen onderricht worden. Een Arabische uitgever vertelde me dat dit een keerpunt in de Arabische cultuur zou kunnen zijn. De mensen zullen zeggen: vóór Gods aftrede en daarná.”

“Hij drukte de hoop uit dat hiermee een nieuwe verlichting in onze landen van start zou kunnen gaan. Het is een politiek toneelstuk, omdat deze godsdienstculturen alle drie ook politieke ideologieën zijn. Alle politieke regimes, te beginnen met dat van het Romeinse Imperium, en alle andere die daarna volgen met inbegrip van de geglobaliseerde wereld vandaag, hebben godsdienst gebruikt en misbruikt. Bush, de leider van het Amerikaanse Imperium, instrumentaliseerde christelijk fundamentalisme en, in zekere zin, ook het islamitisch en Joods fundamentalisme. Al deze vormen van fundamentalisme hebben reeds hun basis in een fundamentalistische manier van onderwijs in de drie heilige ‘schriften’.”

In welke zin gebruiken de Verenigde Staten het islamfundamentalisme?

“Ah, wanneer ik een lezing geef, dan leg ik een verband tussen algemene politiek en lokale staatspolitiek, maar ik vergelijk het ook met familiepolitiek en seksuele politiek… Ik ga zelfs verder door linken te leggen tussen het beleid van George Bush met vrouwelijke genitale verminking en het verplichten van de sluier voor vrouwen.”

Ben je een aanhanger van Freud en/of Marx?

“Neen, ik draag geen namen van andere mensen. Wij moeten verder gaan dan Freud en Marx. Freud en Marx zijn verleden tijd, net zoals Foucault en Derrida achter ons liggen. Wij bouwen verder op Freuds stellingen, net zoals wij aan de leer van Marx nieuwe inzichten toevoegen. Religieuze leiders en aanhangers houden op bij wat ‘hun’ profeten gesteld hebben. Maar in de filosofie moeten we verdergaan dan wat eerdere filosofen ons als inzicht gebracht hebben. Ik wil geen marxist genoemd worden. Ik volg mijn eigen verstand en bouw inzichten verder op.”

“Wij hebben een nieuwe filosofie voor de wereld nodig… vrije denkers, mensen die niet bang zijn om te sterven (nvdr: voor hun idealen). Ik ben dit beperkte denken meer dan beu: we leven in een wereld gekenmerkt door een heropleving van de meest reactionaire politieke en godsdienstige ideeën. Wij leven nog steeds in een wildernis.”

“Bekijk elke dag het bloed dat vloeit, het bloed in Irak, het bloed in Palestina, in Afghanistan. Mensen worden in hongersnood gedreven, in Egypte, in Afrika, door het bestaan van dictaturen, door de neveneffecten van het kapitalisme, door het Amerikaans-Israëlische Imperium. En allen volgen ze hun eigen God, allen volgen zij hun Bijbel. De Joods-christelijk fundamentalistische coalitie is opnieuw macht aan het herwinnen in Amerika.”

U was het verband aan het uitleggen tussen het Amerikaans Imperium en moslimfundamentalisme?

“Neem Reagan en Sadat … Reagan was iemand die redeneerde en handelde zoals een neokoloniaal. Hij en George Bush sr. collaboreerden met Sadat (nvdr: Egyptische president van 1970-1981). Zij gebruikten rechtse Islamitische groeperingen om verscheidene acties uit te voeren. Zij gebruikten hen om te vechten tegen communistische bewegingen en de aanhangers van Nasser, maar ook tegen socialisten, feministen en zelfs tegen liberale democraten van Egypte.”

“Ten tweede, gebruikten zij hen om de Egyptische bevolking te verdelen met en door hun godsdienstige overtuiging, want voor u het vergeet, er zijn ook christenen in Egypte! En die verdeeldheid door religieuze overtuiging werd onderhouden en gaat nog altijd door. Dat is wat het Britse Imperium deed: zij creëerden verdeeldheid op basis van godsdienst. En dat is wat het Amerikaanse Imperium nu in Irak doet: zij verdelen de mensen door hun godsdienstige overtuiging: of je bent soeniet of je bent sjiïtisch.”

“De staat Israël heeft geholpen bij de oprichting van Hamas, de radicaal islamitische groepering, en nu is Hamas het seculaire Fattah aan het doden. In Afghanistan moedigde de Amerikaanse staat de Taliban en Bin Laden zelf aan om het communisme te bestrijden.”

“Vele Egyptische jonge mensen werden opgeleid door de CIA, meestal van Somalische en Soedanese afkomst. De CIA-diensten verzamelden werkloze jongemannen; zij leidden hen op en voorzagen hen van wapens om de Sovjet-Unie te bestrijden. Zij werden de ‘Arabische Afghanen’ genoemd. Gewoonlijk zeg ik in mijn lezingen dat George Bush en Bin Laden tweelingen zijn. Zo, nu ziet u het verband tussen islamitisch fundamentalisme en de Amerikaanse supermacht … Maar na de instorting van de Sovjet-Unie, hadden zij hen niet meer nodig.”

Daar ben ik niet zo zeker van.

“Wel, ik bedoel maar dat zij hen misschien nog wel nodig hebben, maar dan op een andere manier. Wij maakten een studie in Egypte in samenwerking met een vereniging die nadien door de overheid werd verboden. De associatie was in feite een Egyptische tak van de ‘Arabische Vereniging voor Solidariteit tussen Vrouwen’. En wij vonden een positief verband tussen de Amerikanisering van Egypte en de islamisering van Egypte sinds Sadat. Er zijn vele tegenstrijdige fenomenen.”

“Het percentage vrouwen met hoofddoek steeg en zo ook de genitale verminking. Het onderwijs werd religieuzer in de scholen en ook het aandeel van religie in de media steeg, samengevat: de islamisering van Egypte. Ik kan u statistieken geven: het aandeel van vrouwelijke genitale verminking steeg: tot 97 procent van de meisjes wordt nu besneden! Maar nu kom ik aan de Amerikanisering.”

“Onder de ‘opendeur’-politiek van Sadat werd de zogenaamde vrije markt geadopteerd als nieuw economisch model voor Egypte en werd het globale consumptiegedrag geïntegreerd. Een gevolg is bijvoorbeeld dat de meeste vrouwen worden geslingerd tussen twee heel sterk uit mekaar liggende modellen: enerzijds verplicht gesluierd rond te lopen volgens de godsdienstige voorschriften, maar anderzijds worden zij ook bestookt met halfnaakte modelvoorbeelden uit de westerse consumptiewereld. En inderdaad, in de straten ziet u de meisjes met sluiers, maar zij dragen jeans en lopen met hun navel bloot. U kunt de contradictie aflezen op de vrouwenlichamen.”

Goed, dat is een nog een andere kwestie. Het lijkt me dat na de instorting van de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten een groot probleem hadden: zij hadden geen vijand meer. De neoconservatieve partijen zagen het gevaar hiervan vroeg genoeg in (zoals in hun boek ‘Present Dangers’ verklaren): geen goede politiek, zonder een goede vijand.

“Het is als God zonder de duivel! Als Ibliss in mijn theaterstuk!”

Zo, zou u het er dan mee eens zijn dat de Amerikanen de opkomst van de radicale islam gebruiken, door de extremistische groeperingen te ondersteunen, met militaire opleiding en wapenvoorzieningen voor de militaire fracties destijds van Bin Laden en de Arabische Afghanen. Eens militair uitgegroeid tot enige betekenis, zijn zij tot vijand verworden. Nu hebben de Verenigde Staten de ideale vijand, omdat nu, net zoals blijkt uit de aanslagen van Madrid en Londen: het is niet alleen een vijand, maar bovendien een vijand die van binnenuit opereert. En dat is de beste vijand.

“Precies. Ibliss, de duivel of Satan, was de beste van alle engelen. Zijn naam was Lucifer, de drager van het licht (zoals Eva de drager was van kennis), maar hij werd de vijand. Het systeem in de hemel correleert met het systeem op Aarde. Sadat werd vermoord door de Islamitische groep die hij heeft helpen tot stand te brengen. De familie van Bin Laden had goede banden met de familie van Bush.”

“U weet dat de familie van Bin Laden na 9/11 werd geëvacueerd? Nu, Bin Laden en islamitisch fundamentalisme werden inderdaad de vijand, en een zeer goede vijand. Ik ben zeer kritisch – dit is belangrijk om het te beklemtonen – voor sommige moslims in het Westen, die enkel de Islam aanvallen, zoals de Somalische vrouw die een film maakte over de onderdrukking van vrouwen in de Islam en die onlangs werd beroofd van haar Nederlandse nationaliteit…”

Ayaan Hirshi Ali…

“… Zij had kritiek op de islam, alsof de islam de enige godsdienst is die tegen vrouwen gekant is, alsof het de enige godsdienst die anderen vraagt te doden of anderen vervloekt afvallig te zijn, enz. Ik ben kritisch ten aanzien van alle monotheïstische godsdiensten. Zij zijn allen zeer gelijkaardig. Ik heb twintig jaar besteed aan vergelijkend onderzoek tussen deze drie boekgodsdiensten. Er zijn sommige mensen die hun kritiek op islamitisch fundamentalisme overdrijven, om de goedkeuring van het Westen, van het Amerikaanse Imperium en van Israël te bereiken.”

Inderdaad, Hirshi Ali werkt nu bij een neoconservatieve denktank, the American Enterprise Institute…

“En zij is niet alleen, er zijn veel mensen die zich op deze manier afzetten tegen de islam. En in mijn theaterstuk ziet u dat Mohammed lichtjes progressiever is dan andere profeten met betrekking tot vrouwen en inderdaad de Koran is progressiever met betrekking tot vrouwen en de vrijheid van meningsuiting dan de Joodse Torah en het Nieuwe Testament.”

Maar Christus verdedigde de overspelige vrouw en belette dat ze werd gestenigd tot de dood …

“Ik weet, “hij die zonder zonde is, werpe de eerste steen…”. Maar de Maagd Maria bevestigt ook de fixatie op de maagdelijkheid in het christendom. Er is geen maagdelijkheid van de mens en dit brengt de dubbele morele en politieke normen: kuisheid voor vrouwen en promiscuïteit voor mannen, monogamie voor vrouwen en polygamie voor mannen. Het is de basis van patriarchaat.”

“De fixatie op maagdelijkheid is de oorzaak van het dragen van de hoofddoek, van eremisdaden, van het stenigen van vrouwen, enz. … Maagdelijkheid is de basis van onderdrukking van vrouwen, van een dubbele moraal, het is de basis van vrouwelijke besnijdenis. Dat is het kwaad tot op vandaag de dag. En dit staat in het Oude en het Nieuwe Testament.”

Maar is dat een erfenis van patriarchale antropologische structuren, die in een zekere zin werden overgenomen door godsdiensten, maar die niet echt ‘uitgevonden’ zijn door hen? Bijvoorbeeld, in het oude Griekenland waren vrouwen ook toegewijd aan het huishouden…

“De godsdiensten dienen tot het uitdragen van het politieke systeem en niet het tegenovergestelde, het economische/politieke systeem is weerspiegeld in de godsdiensten. Griekenland had een slavensysteem. Aristoteles beweerde met overtuiging dat de slavernij, voor zowel vrouwen als slaven, natuurlijk is. Zijn biologische theorie is dat de foetus tot leven komt door de levende zaadcellen van het mannetje, en dat er op zich geen leven zit in de slapende eicel. De vrouw is slechts de drager van de foetus. Aristoteles verspreidde de gedachte van minderwaardigheid van vrouwen.” 

“In het oude Egypte was dit totaal verschillend, onze godin Nut, zij was de godin van de Hemel, en van de intelligentie. Haar echtgenoot Geb was de god van de Aarde en hij vertegenwoordigde ook veeleer het fysieke, tastbare lichaam.”

“Met het einde van het matriarchale systeem en het begin van het patriarchale slavenmaatschappij, werd alles omgekeerd. Ik heb een ander theaterstuk geschreven met de naam Isis. Het verhaalt hoe Nut verslagen wordt en hoe de mannelijke god, haar echtgenoot, in rang verheven wordt tot een hemelse god. Farao Echnaton eindigde rond 1345 voor C. op die manier met het polytheïsme.”

“In zijn visie werd het heelal geregeerd door één Almachtige God in de Hemel. Dit was de nieuwe god van Echnaton. De farao of monarch was tegelijk een personificatie van god. En vanaf dat moment waren alle volgende farao’s ook imitaties of afspiegelingen van god en omgekeerd. Dat is de essentie van alle politieke theologie.”

“Mozes leefde rond die tijd ook in Egypte, hij was een Egyptenaar (zoals Freud het voorstelde) en hij was geïnspireerd door Echnaton. Hij citeerde Echnaton en zo begon hij ook het monotheïsme …. En die nieuwe god is de god in het theaterstuk.”

…hetgeen ons terugbrengt bij jouw ‘reis’ naar Brussel.

“Ik verliet Egypte omdat vrienden me die goede raad gegeven hadden, zowel vanwege het lopende proces en mijn nieuwste (omstreden) theaterstuk. Ik was op zoek naar een plek om in ‘rust en vrede’ een nieuwe roman proberen te beëindigen. Ik ‘stond scherp’ niet zozeer om mijn leven te redden, maar veeleer om mijn nieuwe roman te redden.”

“Dus stak ik de Middellandse Zee over met het kostbare manuscript waar ik de vorige twee jaar aan gewerkt had. Ik nam ook een groot deel van mijn spaargeld mee, simpelweg omdat ik niet wist wanneer ik zou kunnen teruggaan – als dat al het geval zou zijn.”

Je bent hier dus als een soort vluchtelinge naar toe gekomen?

“Nee, nee, ik was een schrijfster op zoek naar een veilige plaats om haar roman te beëindigen. Ik dacht zelfs even dat dit mijn laatste zou zijn. Ik droeg drie kostbare dingen in mijn handtas: het manuscript van de roman, mijn paspoort en mijn geld. De roman was het kostbaarst voor me. En toen, gebeurde de treindiefstal. Het was alsof mijn leven eindigde.”

Wat gebeurde er precies?

“Er waren drie mensen, één verblindde me met een licht dat lawaai maakte, alsof er plots iets op de grond viel, onder mijn zetel, zodat ik me boog om het te zoeken, en toen nam een tweede man mijn handtas. Ik sprong omhoog. Er waren andere passagiers, sommigen stonden zelfs recht in de doorgang. Ik probeerde nog om de dieven te achtervolgen.”

“De vriendin die met me was, bleef op de trein om de (rest van de) baggage te beschermen. Zij was bang om me te verliezen en zij trok aan het alarm. Ik werd gek … Het was als waanzin. Ik liep achter spoken aan. Dit is de wijze waarop ik mijn laatste roman verloor.”

“Nu blijf ik nog even in België en dan ga ik verder naar de Verenigde Staten omdat ze me daar de International African Literary Award zullen geven. Ik zal die in ontvangst nemen op 16 maart. En dan zal ik in de Verenigde Staten enige tijd verblijven als gastprofessor. Ik wacht ook op het vonnis in de rechtszaken die in Egypte tegen mij lopen. Ik volg die via mijn dochter en mijn echtgenoot. Als het hof me veroordeelt, kan ik niet teruggaan.”

En nu?

“Ik probeer mijn roman opnieuw te reconstrueren…. Het kan mijn laatste zijn. Ik zal het onder de naam van mijn moeder laten ondertekenen. Nawal Zenab Al Saadawi. Mijn dochter ondertekent met Mona Nawal Helmi. Er zijn mannen en vrouwen die ons zullen volgen. Als ik erin slaag die roman te herschrijven, dan kan ik sterven…”

“Bepaalde dingen worden ernstig. De mensen rond mij worden ongerust. Het zou best kunnen dat ik alle steun en de bescherming die mij aangeboden wordt ook effectief zou kunnen nodig hebben. Maar vrijheid, voor mij, betekent verantwoordelijkheid. Het is de verantwoordelijkheid van een schrijver om zich uit te spreken. Ik zeg waarin ik geloof, zelfs als ik daarvoor de dood onder ogen moet zien.”

Lieven De Cauter

(Dit interview verscheen voor het eerst in het nieuwe boek van Lieven De Cauter: De Alledaagse Apocalyps: van Nine-Eleven tot de Arabische lente)

(vertaling uit het Engels door Tomas Dossche)