Net zoals The Tree of Life wil Melancholia als metafysische trip en visueel spektakel 2001: A Space Odyssey overtreffen. Alleen loopt de weg naar de fabel hier via een psychodrama. “Ik hou van de schok tussen wat enerzijds romantisch, grandioos, gestileerd is en wat anderzijds een zekere vorm van realisme vertoont”, aldus Von Trier.
“Misschien is het wel rommel”, zei Lars Von Trier over het als “een mooi verhaal over het einde van de wereld” opgevatte Melancholia. De twijfel en zelfvernietiging van de Deense regisseur gingen wat verloren in het Cannes-schandaal, werden ondergesneeuwd door zijn uitschuivers tijdens de nu al legendarische persconferentie. Maar ook in de persbrochure vreest hij dat “mijn verlangen me met het hoofd vooruit in de afgrond van de Duitse romantiek te storten” mislukt is. Niets is minder waar. Deze op Kubricks 2001: A Space Odyssey inspelende kosmische odyssee is meesterlijk, Von Triers beste film sinds Breaking the waves.
Ouverture vol symboliek
Alles begint met een barokke visuele en muzikale proloog die naderend onheil aankondigt en een gevoel van tristesse uitademt. “Wanneer alles in rook opgaat moet het goed beginnen” stelt Von Trier. De regisseur van Dancer in the Dark, Dogville, The Five Obstructions en Manderlay opent Melancholia met een ‘einde van de wereld’-ballet, een tien minuten durende ouverture (ook Antichrist begon met een proloog) die op de tonen van klassieke muziek (Wagners Tristan en Isolde) en via met symbolen overladen en door morfing droomachtig gemaakte beelden (een bruid die zich tracht los te rukken van lianen, een vallend paard, een botsing tussen een planeet en de aarde) de kijker meteen in Justines visioenen en de aangekondigde catastrofe onderdompelt.
“Ik hield van dat idee om via de ouverture met enkele thema’s te beginnen,” zegt Von Trier, “ik vond het leuk om beelden uit hun context te halen en ermee te openen”.
De tristesse van het ouverture-visioen zit verankerd in de melancholie van de filmtitel. Wat volgt is het verhaal van een neergang in twee hoofdstukken, respectievelijk een psychodrama en een apocalyptisch verhaal, gedreven door een beweging van het kleine (de intimiteit van individuele passies) naar het grote (de aarde als stip in het universum). In hoofdstuk 1, ‘Justine’, volgen we een autodestructieve furie die op haar huwelijksdag alles verwoest. Hoofdstuk 2, ‘Claire’, toont hoe haar rationele zus in de greep van angst en wanhoop raakt wanneer de planeet Melancholia op ramkoers met de aarde lijkt te zitten, ondanks geruststellende berekeningen van wetenschappers.
Extreme zelfsabotage
In de eerste scène van hoofdstuk 1 tracht een strech limo (een witte, vijf meter lange limousine) een bocht te nemen op een smalle bosweg. De wanhopige pogingen van de chauffeur en zijn passagiers lijken een burleske klucht aan te kondigen maar even later blijken we in een drama te zitten wanneer het koppel door dat gestuntel veel te laat op hun eigen huwelijksfeest arriveert. Het blijkt een glamourfeest voor narcisten in een gigantisch huis met een naar de zee aflopende tuin.
De hysterische Justine saboteert het societygebeuren met plezier, en zo richt ze ook zichzelf ten gronde. De melancholische jonge vrouw wou immers ‘normaal’ worden via het huwelijk. “Ze wil af van het absurde, de angst, de twijfel,” zegt Von Trier, “daarom wil ze een echt huwelijk.”
Alles loopt goed tot ze de confrontatie met haar eigen verwachtingen niet meer aan kan”. Ze stort in door de vraag “Ben je gelukkig?” Het instant-geluk blijkt niet te bestaan en de melancholie steekt opnieuw de kop op. Ze krijgt visioenen, beheerst door (verlangen naar) rampen en dood. En die nachtmerrie wordt werkelijkheid, terwijl het verlangen en de pijn al echt zijn. Het lijkt alsof de lijdende Justine de planeet Melancholia vanachter de zon vandaan zuigt. Magneet Justine vernietigt na haar huwelijk (een hol ritueel) ook de beschaving. Zonder spijt. “De aarde is het kwaad,” zegt Justine tegen Claire, “we moeten er niet om rouwen. Life on earth is evil”.
Catastrofe als happy end
In de catastrofe ziet Von Trier “misschien wel een happy end”. Want Justine wil verscheurd worden en het is de planeet Melancholia die de aarde verscheurt. In het tweede deel van de film verkeert Justine in een soort rustige depressie terwijl bij haar zus Claire de onrust en angst groeien. Samen met haar man John observeren ze via een telescoop de planeet Melancholia die de aarde nadert maar er volgens berekeningen van wetenschappers niet zal op botsen. Dat blijkt echter al snel wishful thinking. Bij Claire, die veel te verliezen heeft (vooral een zoon), slaat de paniek toe, zeker nadat cynicus John kiest voor de vlucht vooruit. Claire blijft alleen achter, slechts ondersteund door een kalme Justine (voor wie de mens sowieso een eenzaam wezen in het universum is).
Melancholie zorgt voor gemoedsrust en tederheid. Voor Von Trier is melancholie geen geestesziekte maar een met tristesse en creativiteit verbonden gemoedsgesteldheid. “Melancholici gaan licht over alles heen,” stelt hij, “misschien is dat een manier om te overleven. We hoeven niet te rouwen over de dingen die we verliezen”.
Dat alleen op de wereld (drie mensen en een stel paarden blijven over) wachten op de Apocalyps niet deprimerend oogt, heeft alles te maken met de schoonheid en tederheid die Von Trier evoceert. Vooral het ritueel waarmee Justine Claire’s zoontje geruststelt gaat door merg en been. Emoties primeren hier op het spektakel. Maar Von Trier is geen Malick. God bestaat niet en redding is uitgesloten. Toch hebben beide visionaire dichters een ding gemeen: hun geloof in de kracht van menselijkheid en schoonheid.
drama / reg. & sce Lars Von Trier / fot. Manuel Alberto Claro / mon. Molly Malene Stensgaard / muz. Kristian Eidnes Anderson / act. Kirsten Dunst (Justine), Charlotte Gainsbourg (Claire), Kiefer Sutherland (John), Stellan Skaarsgargd (Jack), Alexander Skaarsgard (Michael), John Hurt (Dexter), Charlotte Rampling (Gaby), Udo Kier (Wedding planner) / pro. Maria Louise Foldager & Louise Vesth / DK / 2011 / 130′ / dis. Imagine
RELEASE: 10 AUGUSTUS
