Aan de vooravond van de eerste protesten trad in de populaire jazzclub ‘After eight’ vlakbij het centrale Tahrirplein de band ‘Wust elBalad’ (letterlijk: midden in de stad of het centrum) op. Zoals elke maandagavond speelt de band ook die avond een mix van jazz, klassieke muziek, Egyptische traditionele muziek en moderne pop.

Het publiek gaat uit z’n dak op de opzwepende nummers die de moderne maatschappij soms afbreken, dan weer de hemel in prijzen. Niemand wist echter dat dit de laatste dag van de Egyptische samenleving in haar toenmalige vorm zou worden. Egypte zou na de rellen die dezelfde week uitbraken nooit meer hetzelfde zijn. Om te beginnen zou het wekelijkse optreden van Wust elBalad de volgende maandag alvast niet doorgaan.

Sinds 1981, toen president Hosni Moebarak aan de macht kwam, werd Egypte met ijzeren hand bestuurd. Moebarak installeerde er een terreurbewind, waarbij de bevolking zich zo min mogelijk tegen hem kon of durfde te verzetten. Meer nog: zijn onderdanen leken hem wel te adoreren.

Tot voor de onlusten hoorde je overal lovende woorden voor de president. De straten hingen vol met foto’s van Moebarak en leuzen die zijn presidentschap prezen. Tot die bewuste 25 januari dus, die nu al de geschiedenis in gaat als de dag waarop de Egyptische revolutie werd geboren.

Je politieke overtuigingen verkondigen in een land waar censuur de overhand heeft, is bijzonder gevaarlijk. Ahmed Zeidan is kunstfotograaf in Caïro. Hij werd door de nationale politie opgepakt toen hij foto’s wilde maken in de straten van Caïro.

“Mij ging het om de kleuren van het beeld, de esthetische waarde die ik er aan hecht en de compositie. Voor het regime betekende dat een bedreiging. Er is een voortdurende angst dat de Egyptenaar zich vragen zou stellen bij de wanorde in de straten en de vrees dat het volk de regering daarvoor aan de tand zou voelen.”

Muziek verzacht de zeden

Er is een belangrijke regel in Egypte: God is heilig, en de president is dat ook. Als je je afgunst toont tegenover hen, loop je het risico opgepakt te worden. En met de noodwetgeving – de wet waarbij iedereen gearresteerd kan worden zonder aanhoudingsbevel – die in Egypte van kracht is, hebben de autoriteiten altijd een reden om je op te pakken. Vrije meningsuiting kent dus zware gevolgen. Het is dan ook geen wonder dat kunstenaars alternatieve manieren bedenken om het regime aan te klagen.

Hany Adel, één van de zangers en gitarist van Wust elBalad, legt uit hoe muziek voor hem een manier is om zijn gevoelens te bundelen en uit te spuwen. Of het nu over positieve of negatieve gevoelens gaat, dat maakt niet uit. Muziek is voor hem de ultieme manier om de dingen een plaats te geven en te relativeren: “Onze nummers gaan over herkenbare thema’s zoals de liefde natuurlijk. Maar ook over de sociale verwikkelingen. Hoe onze maatschappij de mensen beperkingen oplegt bijvoorbeeld. Het is belangrijk om expressie te geven aan je ongenoegen of je welbehagen. Ik doe dat via muziek.”

“Met ons nummer ‘Ya Salaam’ geven we in de eerste plaats kritiek op de Verenigde Staten. Maar voor ons, en het publiek dat ons kent, is het een kritiek op Moebarak, die grote financiële en politieke steun geniet van de VS.”

“Omdat het niet mogelijk is rechtstreeks de president te bekritiseren, doen we het via omwegen. Iedereen met een beetje gezond verstand begrijpt onze boodschap. En zij die het afkeuren, kunnen ons nergens van beschuldigen.”

Tussen woord en daad

Niet alleen muzikanten voelen zich beperkt door de onmenselijk strenge censuurregels in Egypte. Theatermaker Sameh Mahran kampt nog elke dag met het dilemma publiekelijk politieke statements te maken of brood op de plank: “Ik probeer voor afwisseling te zorgen in de stukken die ik schrijf. Vroeger maakte ik me minder zorgen om de inhoud ervan. Ik wilde niet zomaar een verhaal vertellen, ik wilde een boodschap overbrengen. Dat waren meestal politieke statements, die het regime onder vuur namen. Ik was toen jong en onbezonnen zou je kunnen zeggen. Ik hoefde me geen zorgen te maken over de dag van morgen, ik had ook nog geen vrouw of kinderen.”

Ouder worden gaat voor veel mensen hand in hand met wijzer worden. Voor Sameh Mahran betekende het vooral voorzichtiger worden. Volgens hem ga je op een andere manier naar het leven kijken en veranderen daardoor je prioriteiten. Hij voelde de tweespalt opkomen wanneer zijn gezin in gevaar kwam door zijn politieke statements.

“Toen ik ouder werd, werd mijn vrijheid beperkter. Ik kon het me niet veroorloven achter tralies te belanden, want ik had een gezin om voor te zorgen. Toen ik directeur werd van de Faculty of Arts in Caïro werd de situatie nog erger. Op dat moment kan je niet meer enkel voor jezelf spreken, je spreekt als ambassadeur van een instelling, en dan moet je nog voorzichtiger zijn.”

Sameh Mahran hoopt dat de revolutie die nu aan de gang is, een aanzet is voor veranderingen. Dat elke Egyptenaar gebruik kan maken van zijn vrijheid van spreken en dat kunst een oprechte weerspiegeling kan zijn van wat leeft in de verschillende lagen van de maatschappij.

Mahran: “Het laatste stuk dat ik geschreven heb, ligt klaar voor productie, maar voorlopig is het er nog niet van gekomen. Het gaat over corruptie en de sociale instabiliteit in Egypte onder het Moebarak-regime. Toen ik eerder een stuk schreef waarin deze thematiek werd aangekaart, werden de repetities van hogerhand stilgelegd.”

“Er mocht geen promotie gemaakt worden en uiteindelijk werd het stuk gebannen. Ik vond dat toen vreselijk, maar ik mocht blij zijn dat ik niet werd opgepakt en dat ik ’s avonds gewoon terug naar huis kon bij mijn familie.”

“Nu met de oproer in het land, kan ik alleen maar dromen van positieve veranderingen. Ik geloof dat iedereen nu inziet dat het volk niet bang moet zijn voor de regering, maar andersom. Ik pleit voor een democratisch systeem, waarbinnen de ruimte bestaat om individuele beslissingen te nemen en om voor je eigen ideeën uit te komen. Dan haal ik mijn politieke stukken onmiddellijk weer boven.”

Poëtische politiek

Bovenstaande getuigenissen tonen aan dat de politieke onvrede al lang broeide, nog voor de revolutie uitbrak. Alleen was het moeilijk daarover vrij te kunnen spreken. Zowel Sameh Mahran als Hany Adel zochten een manier om hun kritiek te kunnen verwoorden zonder dat ze er zelf risico bij liepen.

Maar niet iedereen was even voorzichtig. Ahmed Fouad Negm, beter bekend als elFagoumi, is een revolutionaire dichter die nooit een blad voor de mond heeft genomen. Hij verafschuwt Moebarak en zijn entourage. Hij vindt ze niet alleen corrupt, maar ook machtsgeil. Hun focus ligt niet op het volk, maar op het Westen waarvan Moebarak volgens hem een marionet is.

Omdat hij niemand van hen nodig heeft, hoeft hij hen niet te vrezen, stelt hij. En dat hij meermaals achter tralies werd geplaatst voor het bespotten van het regime laat hem koud. ElFagoumi schreef zijn eerste gedichten toen hij nog in gevangenschap zat. Eens hij werd vrijgelaten, groeide hij uit tot ware volksheld die nu samen met bekende zangers voordrachten geeft.

In zijn poëzie schuwt ElFagoumi geen enkele controverse. Zijn werken zijn erg expliciet en zijn taal is vaak aanstootgevend. In tegenstelling tot Hany Adel, Sameh Mahran en zowat elke Egyptenaar voor 25 januari, probeerde ElFagoumi in zijn politieke boodschappen vooral niet voorzichtig te zijn. Al is hij hiermee een uitzondering.

De revolutie die eind vorige maand uitbrak, was niet zomaar een impulsieve reactie van de Egyptenaren op wat zij zagen gebeuren in Tunesië. Dat was misschien het vuur aan de lont, maar het zat veel dieper. De onlusten leefden er al langer, alleen durfde bijna niemand zich openlijk op te stellen tegen de regering.

Sinds kort is iedereen getuige van het enorm verzet van het Egyptische volk tegen het huidige overheidsbeleid. Maar wie goed genoeg keek, kon eerder al zien hoe de ontevredenheid almaar toenam bij de Egyptenaren. Of het nu subtiel of verdoken was, kunstenaars in Egypte zijn steeds inventief genoeg geweest om alternatieve wegen te vinden om hun politieke boodschap over te brengen.