Boekbespreking:
A User’s Guide to the Crisis of Civilization. And how to save it. Nafeez Mosaddeq Ahmed, Londen, Pluto Press.
De ‘beschavingscrisis’ wordt in de andersmondialiseringsbeweging op verschillende manieren ingevuld. De term wordt vooral gebruikt sinds de mislukte klimaatconferentie in Kopenhagen en kwam ook volop in de belangstelling na de ‘people’s summit’ van president Evo Morales in Cochabamba. Voor de inheemsen wijst de term vooral op de noodzakelijke herziening van onze relaties met de natuur, en vandaar op een afwijzing van alle ‘westerse’ begrippen, zoals ontwikkeling, vooruitgang, groei en moderniteit. Voor anderen houdt hij weliswaar ook verband met de klimaatcrisis maar wijst vandaar op het ontegensprekelijke verband tussen de financieel-economische crisis en de systeemcrisis waar het kapitalisme zich in bevindt.
De auteur van dit boek, mensenrechtendeskundige en directeur van het in Brighton, VK, gevestigde Institute for Policy Research and Development, sluit zich bij die tweede interpretatie aan en wil vooral aantonen dat de diverse crises waarmee de wereld vandaag geconfronteerd wordt met elkaar verband houden en één enkele gemeenschappelijke oorzaak hebben: het olie-afhankelijke industriële kapitalisme.
De verschillende crises worden een voor een in detail beschreven, en het is geen lectuur waar je vrolijker van wordt. De klimaatcrisis staat volgens de auteur voor de deur, want alles wijst erop dat de gegevens van de UNPCC veel te conservatief zijn. Bovendien zullen er ‘kantelmomenten’ optreden waarop de klimaatverandering plots in een hogere versnelling komt.
De energiecrisis heeft alles te maken met het schaarser worden van de aardolie, ‘peak-oil’ – het moment waarop de olievoorraad voor de helft op is en vanaf dan veel moeilijker kan opgepompt worden – is wellicht al voorbij. Voor aardgas komt dat moment er aan in 2025. Steenkool is er nog wel voor meer dan een eeuw, maar ze is moeilijker te ontginnen. Met kernenergie zouden er tienduizend centrales nodig zijn die een onhandelbare berg kernafval opleveren. Alleen als we meteen en massaal overschakelen op alternatieve energie valt de wereld nog te redden.
De voedselcrisis is het gevolg van de intensieve landbouw die we ingevoerd hebben. De bodem is aan het eroderen en elk jaar gaan 2 miljoen hectare verloren. De groene revolutie was gebaseerd op fossiele brandstoffen die nu schaars aan het worden zijn. De klimaatcrisis maakt het nagenoeg onmogelijk nog een bevolking van 8 miljard mensen te voeden.
Met de financiële en economische crisis komen we op een terrein dat de afgelopen jaren meer en beter besproken werd. Haarfijn wordt hier het VS-beleid uit de doeken gedaan en wordt aangetoond hoe de VS al sinds de jaren ’70 hun begrotingstekort financieren met een internationaal tekort op de betalingsbalans. Dat de Dollar nog niet drastisch in waarde is gedaald heeft er volgens de auteur enkel mee te maken dat er nog geen levensvatbaar alternatief voor de reservemunt is. De ‘bubble’ van de immobiliën was doelbewust tot stand gebracht om miljarden Dollar in het economisch systeem te kunnen pompen. Vandaag, aldus Ahmed, staan we onvermijdelijk aan het begin van een economische terugval.
Met het hoofdstuk over het internationaal terrorisme komen we bij een sector die de auteur als veiligheidsdeskundige bijzonder goed kent. Hij toont aan dat we het internationaal terrorisme onmogelijk kunnen begrijpen zonder de andere crises mee in de analyse op te nemen, want de VS steunt wegens zijn olie-afhankelijkheid regimes die op hun beurt het terrorisme financieren. In Afghanistan is de VS helemaal niet gestopt met steun aan de Taliban. Ook na het einde van de koude oorlog en na 9/11 blijven de VS zowel de Afghaanse regering als de vijand van die regering financieel ondersteunen. Het zijn toevallig ook die mensen waarmee ze al goed hebben kunnen samenwerken tegen de Sovjets. Ze mogen dan ook in alle vrijheid opnieuw heroïne produceren en die komt, volgens de auteur, met Navovliegtuigen naar België om van hier uit verder gedistribueerd te worden. De VS, aldus Ahmed, voeren een geopolitieke dodendans op met Osama Bin Laden.
De militarisering tenslotte ligt in het verlengde van de strijd tegen het terrorisme. Veiligheid wordt het overheersende concept om zowel de ecologische, de energie- en de economische crisis te beheersen. Alles is erop gericht de hegemonie van de VS te vrijwaren en daarvoor worden vooral interne – etnische – conflicten aangewakkerd. Bijzonder interessant is het overzicht van de grenscorrecties die op papier zijn gezet voor het Midden-oosten, en de uitspraak van VS-kolonel Peters dat ‘etnische zuiveringen wel degelijk werken…’ Hij toont tenslotte aan dat de middenklasse in de rijke landen een revolutionaire klasse aan het worden is die veel te verliezen heeft en dat de anti-terreurwetten meer en meer tegen sociale bewegingen worden gebruikt. ‘Democratie kan in één pennetrek totalitarisme worden’.
Voor zijn theoretische analyse gaat de auteur eerst kijken naar de theorieën over internationale relaties en tenslotte naar die over de val van complexe samenlevingen. Hij stelt echter vast dat die theorieën niet volstaan omdat niet de complexiteit op zich een probleem vormt, maar wel de schaarste en de kromme verdeling van de natuurlijke hulpbronnen.
Hij gebruikt daarom een marxistische invalshoek en een klassenanalyse. Sociale systemen kunnen zich niet aanpassen, maar de klassen schikken zich wel naar de maatschappelijke en milieu-voorwaarden. En de huidige crisissituatie leidt tot een strijd tussen ‘haves’ en ‘havenots’. Het is ook niet voldoende om te kijken naar de productieverhoudingen of naar de dominante ideologie. Er is een holistische benadering nodig want er bestaat een organische interdependentie tussen de productieverhoudingen en de politieke, culturele en ideologische vormen van een samenleving. Het huidige kapitalisme, zo stelt hij, heeft de marktlogica zelf grondig veranderd. De onbegrensde groei is een voorwaarde geworden voor de maximalisering van de winst en voor het overleven van het kapitalisme.
Hij geeft tenslotte een reeks ‘sleutelproblemen’ aan en tegelijk ook de richting waarin naar een oplossing moet worden gezocht. Voor de overproductie en de over-accumulatie die de ongelijkheid doet toenemen stelt hij andere eigendomsverhoudingen voor, voor de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen een systeem van belastingen, landhervorming en gemeenschappelijke publieke goederen. In elf punten wordt het rijtje afgewerkt, waarbij de andersmondialiseringsbeweging een grote rol te spelen krijgt, de intresten worden afgeschaft, groei wordt geherdefinieerd en er een nieuw ethisch systeem wordt ingevoerd, want de filosofische basis en de ethische waarden van het kapitalisme zitten grondig fout.
Het is een overtuigend verhaal dat je allesbehalve optimistisch stemt, misschien vooral omdat de voorgestelde alternatieven minder goed zijn uitgewerkt en niet allemaal even overtuigend overkomen. Maar de analyse stemt tot nadenken en biedt een nieuwe kijk op een crisissituatie waarin we vooralsnog onachtzaam leven. Voor het eind van deze eeuw, aldus de auteur, kan de aarde volledig onbewoonbaar zijn geworden. Zolang we de echte oorzaken van deze interdependente crises niet kennen, kunnen we er ook niet tegen optreden. Dat deze crises gelijktijdig optreden is gewoon het bewijs dat ze samen een gevolg zijn van het dysfunctionele globale, politieke, economische, ideologische en ethische systeem dat de beschavingscrisis uitmaakt. De echte bedreiging voor onze beschaving komt niet van buiten af, maar van het systeem zelf. Of met andere woorden, de structuur van de huidige beschaving is deel van het probleem. De beschavingscrisis is integraal deel van de ideologie, de structuur en de logica van de politieke economie. Beleidshervormingen halen dus niets uit, enkel een drastische hertekening van het systeem zelf kan helpen.
Potentieel, aldus Ahmed in een zeldzame opflakkering van optimisme, staan we aan de drempel van een totale maatschappelijke vernieuwing. Een andere wereld is mogelijk, maar vooral onvermijdelijk. We moeten dringend beginnen met de transitie naar een andere beschaving.
