Vorige vrijdag 9 juli. Het is snikheet in de jeugdgevangenis van Tongeren. Penitentiair beambten houden die dag vijf tieners in vijf cellen van zeven vierkante meter extra in de gaten. De cipiers moeten er voor zorgen dat de tieners alles meenemen. ‘Gepakt en gezakt’ moeten ze zijn, zoals dat heet. Zij moeten namelijk voor de jeugdrechter verschijnen.

Na een spectaculaire ontsnapping van drie boefjes begin februari werd in deze jeugdgevangenis – die tot 2008 een gevangenismuseum was – de ‘wandeling’ gesloten. Dat wil zeggen dat er geen activiteiten meer mogelijk zijn in openlucht.

Dat wil zeggen dat de tieners ook amper kunnen sporten. Wie de instelling van Tongeren kent, weet dat je de sportzaal enkel kan bereiken door de wandeling over te steken. Om veiligheidsredenen mag slechts één jongere per keer het terrein oversteken om in de fitnesszaal wat te bewegen.

De cipiers valt niets te verwijten. Ook voor hen is het al maanden hard werken. “Altijd de jongeren individueel begeleiden naar de sportzaal, naar de douche of naar de leeuwenkooi maakt dat wij ook in een isolement werken. Mocht de wandeling open zijn, zouden wij op de jongeren toezicht kunnen houden met verschillende cipiers samen. De minderjarigen zouden ook minder opstandig zijn.”

Niets in orde

Tongeren werd door minister van Justitie, Stefaan De Clerck (CD&V), veel te vroeg geopend op 19 november 2009. Niets bleek toen in orde. Kom, laten we toch een beetje positief zijn: sinds maart staan er camera’s in de fitnessruimte en werden de kabels eindelijk goed aangesloten. Tot dan werd deze zaal helemaal niet gebruikt.

En sinds mei kan elke minderjarige eindelijk elke dag een douche nemen. Tot dan – zes maanden lang dus! – werd er om de andere dag gedoucht. De richtlijnen in Tongeren zijn namelijk duidelijk : jongeren die vallen onder een beschermingsmaatregel mogen geen contact hebben met jongeren die uit handen werden gegeven. In Tongeren vind je ze allebei. En er werkte lange tijd maar één douche. Zo kregen de jongeren maar om de dag een wasbeurt.

Bij deze zomerse temperaturen zitten er in de jeugdgevangenis van Tongeren tien uit handen gegeven jongeren en vijf jongeren die vallen onder een beschermingsmaatregel. Ze zitten er opgesloten als honden in een hok.

Het Kinderrechtencommissariaat klaagde dat aan in een rapport en ook enkele jeugdrechters lieten na een bezoek weten zwaar geschokt te zijn. Zij vinden de manier waarop jongeren worden opgesloten in Tongeren onmenselijk en onbegrijpelijk.

Het Vlaams Parlement hield een actualiteitsdebat over de jeugdgevangenis. Alle partijen waren het eens. Op deze manier minderjarigen opsluiten kan niet in een democratische rechtstaat. De rechten van minderjarigen worden te zwaar geschonden.

Welzijn

Jeugdrechters buigen zich met een grote kennis van zaken over de misdrijven van minderjarigen en beslissen op basis van psychiatrische verslagen, onderzoek naar de familiesituatie en gesprekken met de vermeende dader of deze minderjarigen nog onder de beschermingsmaatregel vallen. In het andere geval verklaart de jeugdrechter zich onbevoegd doordat het misdrijf te ernstig is. Dat betekent dat de uithandengeving wordt gevraagd en dat de minderjarige als een volwassene berecht wordt.

Deze laatste groep zit op de benedenverdieping in Tongeren en valt in deze federale overheidsinstelling onder de bevoegdheid van minister van Justitie Stefaan De Clerck. Vijf jongeren van deze groep van tien werden sinds 19 november veroordeeld.

Op een andere verdieping zitten de jongeren die vallen onder een beschermingsmaatregel. Dat wil zeggen dat de jeugdrechter duidelijk heeft beslist om het als misdrijf omschreven feit (nog) niet te vervolgen maar dat hij of zij het wel nodig vindt om de minderjarige een tijd te plaatsen. Dit kan vanaf de leeftijd van 14 jaar.

Vlaams minister van Welzijn Jo Vandeurzen is bevoegd voor de groep onder een beschermingsmaatregel. In het actualiteitsdebat en ook in de pers was minister Vandeurzen duidelijk. Hij geeft toe dat het regime niet geschikt is voor deze jongeren, dat Tongeren sowieso ernstige gebreken vertoont en dat hij er alles aan zal doen om de jongeren onder zijn bevoegdheid zo snel mogelijk naar Everberg te verplaatsen.

Een recht van minderjarigen

Deze reactie kwam er na het vernietigende rapport van het Kinderrechtencommissariaat, het bezoek van de jeugdrechters en de collectieve verontwaardiging in het Vlaams Parlement tijdens het actualiteitsdebat.

Ook minister De Clerck bevestigde dat de infrastructuur niet geschikt is voor minderjarigen en beloofde dat de wandeling snel zal opengaan. Op de dag van de ontsnapping zei hij in de media: “Wij hebben de wandeling moeten sluiten. Veiligheid krijgt voorrang maar we zullen zorgen dat de wandeling eerstdaags terug wordt geopend. Het spreekt voor zich dat het een recht is van deze minderjarigen – zoals dat ook het geval is in alle strafinstellingen voor volwassenen – enkele keren per dag te kunnen wandelen in de buitenlucht en de cel te mogen verlaten.”

Dat zei de minister half februari. Dat zei hij nog eens na het beklijvende rapport van het Kinderrechtencommissariaat begin juni. En hij herhaalde het midden juni na het bezoek van de geschokte jeugdrechters.

Op 30 juni liet minister De Clerck echter een ministrieel besluit publiceren in Het Staatsblad. Hoewel hij lid is van een regering van lopende zaken besliste hij het aantal jongeren dat onder Welzijn valt te verdubbelen tot twaalf. Iedereen die de jeugdgevangenis van Tongeren kent, weet nochtans dat jongeren onder Welzijn niet thuishoren in dit regime. In juni vorig jaar stond al in een Koninklijk Besluit dat er zes welzijnsjongeren in Tongeren kunnen worden geplaatst. Het voormalig gevangenismuseum was toen nog een bouwwerf. Vlaams parlementslid John Crombez (SP.A) vroeg na onthutsende berichten over de toestand van de jeugdgevangenis van Tongeren om het KB ongedaan te maken. Maar in plaats daarvan wordt het aantal jongeren verdubbeld.

Minister De Clerck pleegde daarover geen enkel overleg met zijn partijgenoot minister Vandeurzen. Alle onheilspellende berichten over Tongeren legde hij naast zich neer. De uitbreiding van de capaciteit in dit ministrieel besluit is van de pot gerukt. Ook de uit handen gegeven jongeren breidt hij uit van 17 naar 29 plaatsen. Een makkelijke rekensom maakt dat er dus nu 41 jongeren in Tongeren kunnen zitten terwijl er maar 34 veel te kleine cellen zijn. Het Kinderrechtenverdrag dat België heeft geratificeerd is nochtans duidelijk. Twee minderjarigen in één cel stoppen zou het rijtje van schendingen nog groter maken.

Pandy en Dutroux hebben meer rechten

Vijf welzijnsjongeren werden dus vrijdag voorgeleid bij de jeugdrechter. Ze stonden er met hun valies. “Wij hebben ze gepakt en gezakt in de hoop dat ze naar huis werden gestuurd of elders terecht konden. In de namiddag stonden ze hier echter terug”, zegt een cipier van Tongeren. Of hoe we in België jongeren ‘kraken’.

Elke volwassen gedetineerde – Pandy, Horion, Dutroux, Trabelsi – zou een kortgeding tegen de Belgische staat kunnen aanspannen wanneer hij zo wordt opgesloten. Maar ook dat recht hebben deze jonge misdrijfplegers niet. Niemand is gemandateerd om hun kaart te trekken en voor hun rechten op te komen en de Belgische staat te dagvaarden. De vijf pro deo-advocaten die vrijdag deze Welzijnsjongeren moesten bijstaan hebben blijkbaar enkel naar de aard van het misdrijf gekeken.

Blijkbaar heeft geen van deze advocaten de moeite genomen om zich te verzetten tegen de beestachtige opsluiting van deze jongeren onder een beschermingsmaatregel. Dat komt omdat deze beginnende advocaten hun cliënten niet bezoeken in de gesloten gemeenschapsinstellingen. En wanneer de ouders geen bekend advocaat onder de arm nemen worden deze jongeren verdedigd door beginnende advocaten. Bekende strafpleiters verdedigen geen ‘boefjes’ uit Tongeren.

De werken aan de wandeling zijn nog steeds bezig. Volgens de laatste berichten zou nu donderdag 15 juli de wandeling eindelijk open kunnen. Dat wil zeggen dat de minderjarigen eindelijk drie keer per dag buiten mogen en dat meer jongeren tegelijkertijd kunnen sporten.

Onmenselijk

Er is echter nog steeds geen 28 uur les per week. Dat is nochtans ook een duidelijk recht. Er is ook nog altijd geen refter of leefgroepruimte. Nog steeds mogen welzijnsjongeren geen contact hebben met de uit handen gegeven jongeren. Kortom: Tongeren blijft onwerkbaar en onmenselijk.

Daarom een bede aan alle advocaten: kunnen jullie jullie verdomde taak doen en deze minderjarigen naar behoren verdedigen? Kunnen jullie er voor zorgen dat ze daar niet worden geplaatst zolang de rechten van deze minderjarigen geschonden worden?

Indien wel, eis dan dwangsommen van de Belgische staat per dag dat deze toestand blijft duren. In naam van de jongeren in hun hondenhok, met stip hét schandaal van minister De Clerck.

Saskia Van Nieuwenhove is freelancejournaliste met kennis van justitie en de Bijzondere Jeugdzorg.