Daarnaast zijn er stemmen opgestaan die gefundeerde inzichten uit de wereldliteratuur over structureel racisme toepassen op onze samenleving en in het Nederlands beschikbaar en toegankelijk maken. Deze werken maken ons attent voor deze onzichtbaarheid en vormen een uitnodiging om samen te begrijpen wat er aan de hand is en hoe we samen kunnen werken aan deze structuren die zicht ontdoen van racistische componenten. Denk maar aan het werk van Rachida Aziz, Naima Charkaoui, Olivia Rutazibwa, Sabine Ingabire, Gloria Wekker, … Het is meteen ook een uitnodiging om deze onzichtbaarheid en het daarmee gepaarde onrecht niet te reproduceren.

‘Onze ouderen’

Deze onzichtbaarheid van racisme is ook terug te vinden in hoe we omgaan met ouderen met migratie-achtergrond in onze samenleving, en meer specifiek in de zorg. Dit is een thema waar AGE Platform Europe attent voor is en ons vroeg om hier een stuk over te schrijven. We hebben in dit opiniestuk gewezen op het proces van ‘othering’ als een vorm van structureel racisme in de zorg voor ouderen met migratie-achtergrond.

Dit concept illustreert, kort gezegd, het proces van het ‘anders maken’ van deze ouderen waardoor we hen niet meer als een persoon met al hun deelidentiteiten zien. We zien hen niet meer als een oudere met heel wat levenservaring, en met een zorgvraag; we zien hen als ‘de andere’ en blijven daardoor blind voor een groot aantal andere aspecten.

Dit concept van structureel racisme helpt om te begrijpen waarom er handelingsverlegenheid bij hulpverleners is, waarom men blijft hameren op hun onkunde om de Nederlandse taal te spreken (zelfs in het geval wanneer dementie aanwezig is), waarom gesproken wordt over ‘normale ouderen’ of ‘onze ouderen’ versus ‘ja, die anderen’.

Minder toegang tot zorg 

Inzicht in structureel racisme brengt tevens meer inzicht bij over waarom deze ouderen minder toegang hebben tot zorg, waarom er meer eenzaamheid is bij ouderen met migratie-achtergrond in vergelijking met ouderen van Nederlandse afkomst bijvoorbeeld, … Deze vragen zijn te vaak enkel vanuit de bril van cultuur bekeken in onderzoek en in discussies. Deze bril is niet enkel problematisch maar blijkt ook ontoereikend om deze fenomenen te begrijpen. Er is een toenemend bewustzijn bij onderzoekers om ook de bril van structureel racisme te hanteren om deze verschijnselen te begrijpen en te verklaren.

In het opiniestuk van AGE platform Europe hebben we verwezen naar de verwevenheid van twee structurele uitsluitingsmechanismen als het over ouderen met migratie-achtergrond gaat: namelijk racisme en ageism. Onze samenleving verheerlijkt alles wat jeugdig is en spreekt over ouderen voornamelijk in termen van lasten, kosten of problemen.

Anderzijds zien we dat een positieve voorstelling van ouderen dan weer doorslaat in een voorstelling van actieve, knappe, consumerende 60-plussers. Het lijkt haast alsof je enkel iets voor de maatschappij kan betekenen als je geen zorg of ondersteuningsnoden hebt, en als je actief bijdraagt aan de maatschappij. De jarenlange bijdragen die deze ouderen geleverd hebben en de waardevolle betekenis die deze ouderen hebben voor onze maatschappij zijn we al snel vergeten. Als het niet actueel is en nu gebeurt, dan bestaat het niet of zien we het niet meer.  

Oudere met migratie-achtergrond als last

Dat geldt eveneens voor ouderen met migratie-achtergrond. De maatschappij kijkt naar hen als een last, op de intersectie van hun leeftijd en hun etnisch-culturele achtergrond.

De bijdragen van arbeidsmigranten aan onze samenleving in de opbouw van België na de Tweede Wereldoorlog zijn we al even snel vergeten. Zij waren het die hier het zware, ongezonde en gevaarlijke werk kwamen doen. Hetzelfde verhaal geldt voor ons koloniaal verleden, en het effect op ouderen van onze ex-kolonies.

We zien niet hoe deze ouderen alles binnen hun mogelijkheden hebben ingezet om een betere toekomst te garanderen voor hun kinderen en kleinkinderen. We zijn ook niet op de hoogte van hoe ouderen met migratie-achtergrond ook op hun manier tegen de verschillende gedaanten van racisme hebben gestreden. Deze verhalen behoren niet tot onze algemene narratieve.

Tijdens een recente Europese conferentie over ouderen met migratie-achtergrond en zorg in het Verenigd Koninkrijk, gaven de vertegenwoordigers van de Afro-Caraïbische gemeenschap een voorstelling van de historiek van de aanwezigheid van deze ouderen in Bristol en de strijd die ze geleverd hebben om een betere toekomst op te bouwen voor zichzelf en voor hun kinderen, met acties zoals een boycot van de lokale vervoersmaatschappij die geen personen met migratie-achtergrond aanwierf. 

‘Malcom X ouderen’

Deze ouderen hebben zich nu ‘Malcom X ouderen’ genoemd. Hoewel de verwijzing naar Malcom X, een Afro-Amerikaanse antiracisme-strijder en een mondiale inspiratiebron in de antiracisme-strijd, gezien hun historiek te begrijpen valt, werd het door een aantal aanwezigen in de zaal niet volledig begrepen.  

Dit werd bevestigd door de vertegenwoordiger van deze ouderen, die zei dat de historiek van deze ouderen, en de betekenis daarvan nu, niet door de tweede, derde generatie en door de bredere samenleving gekend is. De herkenbaarheid in de strijd, de (onzichtbare) bijdragen van de eerste generatie en de afwezigheid daarvan in onze narratieve is treffend.  

Dat deze verhalen zowel in Verenigd Koninkrijk als hier niet gekend zijn, is geen toeval. Het illustreert dat de afwezigheid een breder verhaal over minderheden in ons collectief geheugen ook mee bijdraagt en een onderdeel is van de structurele mechanismen die bijdragen aan ‘het stil maken’ (silencen) van minderheden in onze samenleving.

Zichtbaar maken van racisme

Het kennen van deze geleverde strijd en het ontdekken van deze levensverhalen, is onontbeerlijk om de waarde van deze eerste generatie ouderen te zien. Het doet ons inzien dat deze ouderen ook op hun oude dag geconfronteerd worden met ‘othering’, en dat we hier niet blind mogen voor blijven.

Dit maakt ons attent op de gevolgen van ‘othering’ voor ouderen, op de toegang tot zorg en op het huidige ‘witte’ zorgaanbod. Het biedt ons een andere bril om naar deze ouderen te kijken, niet enkel als slachtoffer van racisme, maar ook als bron aan inspiratie om hiermee om te gaan.

De kennis van het bredere verhaal van deze ouderen nodigt ons vooral uit om deze mechanismen van structureel racisme en ageism zichtbaar te maken, te begrijpen, om te vermijden dat we verder gaan op dezelfde weg. Het is tijd om een andere richting uit te proberen, zodat we ook voor de komende generaties van etnisch-culturele minderheden een betere oude dag aan kunnen garanderen.

De auteurs onderzoeken dementiebeleving en dementiezorg bij ouderen met migratie-achtergrond (DiversElderlyCare). DiversElderlyCare is een onderzoeksproject van Erasmushogeschool Brussel (opleidingen Verpleegkunde en Sociaal Werk), met financiering van EFRO Brussel.

Meer info over het project DiversElderyCare via www.diversageing.be.