Wordt in El Salvador het tweepartijenstelsel van het linkse FMLN en uiterst rechtse ARENA doorbroken? Daar lijkt het op. “Onafhankelijk” kandidaat Nayib Bukele stevent af op een grote verkiezingsoverwinning op 3 februari. Volgens sommige peilingen zou hij zelfs geen tweede ronde nodig hebben om zich tot president te laten verkiezen. Wellicht is dat iets te optimistisch en moeten de Salvadoranen toch nog naar de stembus op 10 maart. Maar weinigen twijfelen er nog aan: Nayib Bukele wordt de volgende president.
Fils à papa?
Bukele presenteert zich als een politieke outsider die het systeem door elkaar wil schudden met zijn beweging Nuevas Ideas, of Nieuwe Ideeën. Hij maakt handig gebruik van sociale media en kent een ongeziene populariteit bij jongeren. Nochtans is Bukele geen politieke maagd. Hij was zes jaar burgemeester, waarvan de laatste drie jaar van de hoofdstad San Salvador. Opmerkelijk: hij werd twee maal verkozen vanop een lijst van de huidige regeringspartij, het linkse FMLN.
Armando Bukele, Nayibs vader, was een bekend en gerespecteerd wetenschapper en bedrijfsleider in El Salvador. Hij leunde aan bij het linkse FMLN en steunde openlijk verkiezingscampagnes van het Frente. De populariteit en de politieke connecties van zijn vader hebben Nayib ongetwijfeld geholpen om zich – als ‘zoon van’ – te lanceren in de politiek. Zo kon hij op 31-jarige leeftijd de burgemeestersverkiezingen winnen in Nuevo Cuscatlán met de steun van het FMLN.
Binnen het Frente rijst de ster van Nayib, zelf ook bedrijfsleider. Hij werd in 2015 uitgespeeld in de burgemeestersverkiezingen in hoofdstad San Salvador. Hij wint die voor het FMLN, maar al snel ligt Bukele op ramkoers met de partij. Zijn politieke ambities reiken verder dan het burgemeesterschap, hij wil dat het FMLN hem voordraagt als presidentskandidaat. De partij houdt echter de boot af. Na een incident met een gemeenteraadslid van het Frente – die Bukele beschuldigt van verbale en zelfs fysieke agressie – wordt hij uit de partij gezet. Voor Bukele is het een bevrijding: ontdaan van de partijstructuur kan hij zich eindelijk lanceren als kandidaat voor het presidentschap.
De man, de mythe
Met een uitgekiende mediacampagne slaagt hij erin om zich te profileren als een onafhankelijk kandidaat die het opneemt tegen de twee machtige partijen die het politiek landschap in El Salvador al controleren sinds het sluiten van de vredesakkoorden. De kiescommissie dreigde roet in het eten te gooien door zijn kandidatuur ongeldig te verklaren. Maar de partij GANA, een afsplitsing van ARENA, depanneert Bukele en zo kan hij toch opkomen. Dat Bukele eerder op Twitter verklaarde nooit kandidaat te willen zijn voor het rechtse GANA lijkt niemand te deren. Net zomin als het feit dat de zelfverklaarde anti-corruptiekandidaat hiermee opkomt voor een partij wiens ex-voorzitter recent tot tien jaar cel veroordeeld werd voor miljoenenfraude met overheidsmiddelen.
Aanhangers van Bukele wijzen op zijn realisaties als burgemeester van San Salvador. Het historisch centrum kreeg een complete make over en er werden heel wat broodnodige infrastructuurwerken gerealiseerd. Bukele kan ook uitpakken met dalende moordcijfers onder zijn burgermeesterschap. Critici wijzen er dan weer op dat de beide steden die hij bestuurde achterbleven met een schuldenput. Ook rond de stadsrenovatie in Nuevo Cuscatlán hangt een geur van corruptie en met de benoeming van zijn broer als directeur van een gemeentebedrijf krijgt hij het verwijt om net als de traditionele politici aan vriendjespolitiek te doen.
Desondanks blijft Nayib voor zijn aanhangers de redder des vaderlands. Voor anderen is de electorale steun aan Bukele vooral een uitdrukking van de hartsgrondige afkeer van de twee traditionele partijen.
FMLN krijgt klappen
Dat laatste noopt toch tot vragen. Toen het Frente in 2009 voor het eerst aan de macht kwam, zorgde dat voor grote hoop bij de arme bevolking, de lage middenklasse, intellectuelen en het middenveld. Hoe komt het dat nauwelijks tien jaar later zelfs de voto duro – de mensen die sinds de vredesakkoorden 1992 bij wijze van spreken blind op het FMLN stemmen – afhaakt? De partij haalt in de opiniepeilingen met moeite de kaap van 10% en moet historische vijand ARENA voor zich laten met minstens het dubbele van de cijfers. Vanuit het Frente komt er niet echt een analyse of verklaring hiervoor. Er wordt verwezen naar een ‘slechte communicatiestrategie’ die de successen niet genoeg in de verf heeft gezet of men haalt demografische redenen aan. Maar dat lijken wel erg magere excuses.
Marta Zaldaña, algemeen secretaris van vakbond FEASIES, gelooft nog steeds dat Hugo Martínez van het FMLN de tweede ronde kan halen. Maar ze is ook kritisch voor de partij: “Het Frente betaalt nu de factuur voor het beleid die de afgelopen tien jaar gevoerd werd. Als vakbeweging hoopten we op een sterke bijsturing van het neoliberale economisch beleid en hoopten we dat er effectief rekening gehouden werd met onze voorstellen. Geen van beide verwachtingen werden ingelost. Er is daardoor een steeds grotere afstand ontstaan tussen het Frente en de vakbonden, en bij uitbreiding het middenveld. Onze mensen haken ontgoocheld af.”
Die analyse krijgt bijval van Margarita Posada, coördinatrice van gezondheidsplatform Foro Nacional de Salud: “Klopt, die beide tendensen merken we ook in het gezondheidsbeleid. Een voorbeeld hiervan is het percentage van het bnp dat in de gezondheidszorg geïnvesteerd werd. Dat bleef op 2,45% steken. Het gezondheidsbeleid van het Frente toont goede wil en er is heel wat vooruitgang geboekt, maar als er geen structurele maatregelen genomen worden om de gezondheidszorg de broodnodige financiering te geven, dan blijft het moeilijk. Als Foro hebben we steeds op die nagel gehamerd, met als enige resultaat dat de relatie met de minister sterk verzuurd is.”
Het Frente heeft de minimumlonen drastisch opgetrokken, dat is een zeer belangrijke vooruitgang. – Marta Zaldaña
Toegegeven, de context waarin het Frente aan de macht kwam, was extreem moeilijk. Het FMLN erfde een land met torenhoge armoede- en criminaliteitscijfers en een staatsapparaat dat al eeuwen ten dienste staat van de elite die de linkse partij van mee taf aan ongunstig gezind was. Om maar één voorbeeld te geven: toen de progressieve regering een nieuwe milieuwetgeving invoerde, was het grondwettelijk hof – bevolkt door rechters die benoemd zijn tijdens de regeerperiodes van ARENA – er als de kippen bij om de artikels die de bedrijven geld zouden kunnen kosten nietig te verklaren. Het FMLN had ook nooit een meerderheid in het parlement, wat het het bijzonder moeilijk maakt om echt ‘voluit’ te regeren.
En toch is er de afgelopen jaar vooruitgang geboekt. Zo maakte de linkse partij de publieke gezondheidszorg gratis en kan ze uitpakken met dalende armoede- en criminaliteitscijfers. Zaldaña: “Het Frente heeft de minimumlonen drastisch opgetrokken, dat is een zeer belangrijke vooruitgang. Wij zijn ook relatief tevreden over het genderbeleid, er kwam wetgeving die vrouwen op de werkvloer nu beter beschermt. Daarnaast is er nu ook echte vakbondsvrijheid in de overheidssector. In de privé blijft het wel een moeilijk verhaal.” Margarita Posada voegt toe: “De moeder- en kindersterfte is drastisch gedaald, mede door de uitbouw van de ‘moederhuizen’, waar vrouwen de laatste weken van hun zwangerschap medisch en sociaal begeleid worden. Vroeger beviel de helft van de vrouwen zonder medische begeleiding, vandaag is dat nog slecht 5%. Het aantal eerstelijns gezondheidscentra is meer dan verdubbeld en de prijs van medicamenten spectaculair gedaald.”
Alleen is de perceptie bij grote delen van de bevolking dat de situatie hopeloos blijft. Dat merken onze partners maar al te goed wanneer ze sociale audits uitvoeren in de gezondheidsdiensten. Ook vandaag blijft er een schrijnend tekort aan personeel, materiaal en medicijnen, zoals ook blijkt uit deze reportage. Mensen die urenlang hebben moeten wachten om vervolgens een gebrekkige behandeling te krijgen, krijg je wellicht moeilijk enthousiast voor een politiek project op basis van statistieken. Daarnaast mag het moordcijfer dan wel gedaald zijn, ze blijven bij de hoogste van het continent en de onveiligheid blijft groot door de aanwezigheid van marabendes.
Maar ook de corruptieschandalen wegen zwaar door voor het FMLN, met als ‘hoogtepunt’ het schandaal rond ex-president Funes die veroordeeld werd voor het stelen van meer dan 400 000 dollars uit de schatkist. Hij sloeg op de vlucht voor de Salvadorese justitie en kreeg asiel in Nicaragua, waar hij tot vandaag de hand boven het hoofd gehouden wordt door het Ortega-regime.
Corruptie is geen probleem van links in El Salvador. ARENA kampt met dezelfde schandalen. Vandaar ook het succes van Bukele, die zich kan afzetten tegen deze ‘corrupte machtspartijen’. Maar linkse partijen wordt het – terecht – extra zwaar aangerekend door de (electorale) achterban. Slogans van partijen die opkomen voor de armen, de arbeiders en de boeren klinken wel erg hol als hun politici tegelijkertijd vrolijk meedoen aan de zelfverrijking. “La corrupción de los mejores” – “corruptie van de beste mensen” – wordt dit fenomeen in El Salvador genoemd.
Veel vragen
Het is opletten geblazen met peilingen, maar in het meest waarschijnlijke scenario komt er een tweede ronde tussen de kandidaat van ARENA en Bukele. Tenzij die laatste op 3 februari toch zou stunten met een absolute meerderheid in de eerste ronde. Naast de eigen achterban zal Bukele in een eventuele tweede ronde ook kunnen rekenen op een deel van het kiespubliek van het Frente, dat naar de stembus zal gaan onder het motto “alles beter dan ARENA terug aan de macht”. De frustratie bij die laatste partij is overigens groot. Binnen de tweepartijenlogica wachtte de uiterst rechtse partij van de Salvadoraanse elite haar beurt af om opnieuw de lakens te kunnen uitdelen en de belangen van het grootkapitaal te verdedigen. Door de komst van Bukele zien ze dit nu door hun neus geboord. Hun harde campagne tegen Bukele lijkt echter weinig op te leveren.
Welk beleid Bukele zelf zal voeren is koffiedik kijken. Critici noemden hem ook wel eens de “kandidaat zonder programma”. De voorstellen bleven vaag: hij wil de middenklasse groter maken, de onveiligheid aanpakken, de gezondheidszorg en het onderwijs verbeteren, de toerismesector uitbouwen en grote infrastructuurwerken uitvoeren. Hoe? Dat blijft een raadsel. Net zoals de financiering van zijn beloftes. Bukele beweert immers dat hij ook de belastingen zal verlagen. Hij rekent op de aanpak van belastingfraude en –ontwijking om de staatskas te spijzen, wat toch ook niet bijzonder geloofwaardig in de oren klinkt. Pas op 13 januari kwam hij met een uitgewerkt programma naar buiten, waarna Bukele het verwijt kreeg dat heel wat voorstellen letterlijk gekopieerd en geplakt waren uit bestaande beleidsnota’s en programma’s van binnen- en buitenlandse politieke partijen.
Als ARENA terug aan de macht komt, zal de partij er alles aan doen om die progressieve wetgeving kapot te maken. – Margarita Posada
Marta Zaldaña: “Wij hopen in de eerste plaats dat er bereidheid zal zijn om rekening te houden met het middenveld. We hebben een zware discussie over pensioenen voor de boeg, het is belangrijk dat daar ruimte is voor sociale dialoog. Welk sociaal-economisch beleid hij zal voeren, zal volgens mij vooral afhangen van wie na de verkiezingen zijn kabinet zal bevolken. In ben daar niet zó pessimistisch over. Bukele heeft een aantal adviseurs meegenomen uit het FMLN toen hij de partij verliet. Dat op zich garandeert natuurlijk niets, maar dat zijn niet de mensen die een rechts beleid voorstaan.”
Margarita Posada is iets sceptischer, maar ook zij verkiest Bukele duidelijk boven ARENA: “Het FMLN voerde een belangrijke hervorming van de gezondheidswet door. Als ARENA terug aan de macht komt, zal de partij er alles aan doen om die progressieve wetgeving kapot te maken. Het gezondheidsprogramma van Bukele daarentegen is een vederzetting van het huidig beleid. De viceminister van gezondheid heeft trouwens een klacht wegens plagiaat ingediend tegen Bukele, omdat zijn voorstellen copy paste van interne beleidsdocumenten zijn”.
Quo vadis, El Salvador?
Wat Bukele in elk geval niet zal hebben, is steun van het parlement. Zijn eigen politieke beweging kon niet deelnemen aan de parlements- en gemeenteraadsverkiezingen van 2018, die gewonnen werden door ARENA. Hij heeft dus geen vertegenwoordiging in de wetgevende macht. Zelfs mocht hij de steun krijgen van de GANA fractie, onder wiens vlag Bukele opkomt, heeft hij nog maar 12% van de zetels achter zich. Het Frente ondervond al moeilijkheden om beleid te voeren met een nipte parlementaire minderheid aan het begin van haar regeerperiode.
Ook het middenveld zal zich niet meer gehinderd voelen om voluit te mobiliseren rond haar eisen. In El Salvador heeft het zich nooit onderworpen aan de ‘moederpartij’, maar door de historische banden is er toch een bepaalde verstandhouding met het FMLN. Hoe ontgoocheld militanten of sociale en syndicale leiders ook mochten zijn in het FMLN-beleid, je merkt toch ook schroom om te mobiliseren tegen de ‘eigen’ regering om zo rechts niet in de kaart te spelen. Die afweging zal nu wegvallen.
Maar misschien liggen net daar de kansen voor het middenveld? Geeft een president zonder echte partijsteun of macht binnen de overheidsstructuren wel sneller toe aan de druk van de straat en kan effectieve sociale dialoog en vooruitgang worden afgedwongen? De strijd tegen de privatisering van het water in El Salvador kan al een eerste testcase worden.
Los van de weinige illusies die progressieven in Bukele hebben, is de vraag ook of het wel zo slecht is dat het tweepartijensysteem doorbroken wordt. Zoals Margarita Posada ook aanhaalt, is de verwachting dat Bukele niet als prioriteit heeft om alle beleidsmaatregelen van de vorige regering zo snel mogelijk ongedaan te maken of het volledige ambtenarenapparaat te vervangen en te bevolken met partijgetrouwen. Dat op zich kan al een vooruitgang zijn. Laat Bukele een frisse wind waaien in de Salvadoraanse politiek? Het beloven boeiende politieke jaren te worden in het ‘klein duimpje’ van Centraal-Amerika.
Auteur: Jasper Rommel
