Terwijl de heropening van het ­AfricaMuseum het maatschappelijke debat over de dekolonisatie aanzwengelt, blijft het Koninklijk Museum van Schone Kunsten in Antwerpen (KMSKA) voor onbepaalde tijd dicht. Tot ­ergens na 2022 zullen we aan de ­ingang van de kunsttempel op het Antwerpse museumplein tegen grote reclamepanelen aankijken.

Beleidsmatig is die tegenstelling de wereld op haar kop: Michel I behandelde de federale instellingen stiefmoederlijk (N-VA-staatssecretaris Elke Sleurs startte met zware besparingen), maar de N-VA zette bij de regeringsonderhandelingen wel sterk in op de Antwerpse cultuur­huizen, in het bijzonder het KMSKA.

Die beleidskeuze viel nog voor minister van Cultuur Sven Gatz (Open Vld) op post kwam. ‘Vlaanderen koestert zijn cultuur als een keurmerk voor kwaliteit’, klonk het trots in het Vlaamse regeerakkoord.

Sindsdien loopt het mis. De Vlaamse overheid trok het renovatiebudget voor het KMSKA op van de oorspronkelijke 44 miljoen (2010) naar 74 miljoen euro (DS 5 december). Weliswaar 16 miljoen te kort, met geraamde eind­kosten van 90 miljoen.

Schiet de volgende Vlaamse regering bij of moet het van sponsors komen? ‘We hebben dit onvoldoende ingeschat’, aldus Gatz. ‘Misschien is de overheid niet goed genoeg uitgerust om grote werven als deze deskundig aan te pakken. Onze adem is niet groot genoeg.’ Hoopt hij dat de markt dit museum als een god nieuw leven zal inblazen?

Gemiste kansen

In zijn beleidsnota klonk Gatz stelliger: het KMSKA moest ‘een museum van de toekomst worden, een motor voor de inhaalbeweging van het erfgoed- en museumveld, een topambassadeur voor Vlaanderen’. Zijn enthousiasme taande gaandeweg, niet zozeer omdat de minister door de timing besefte dat hijzelf geen lintje meer zou knippen bij de opening, maar wel omdat hij de verhoopte verhoging van de erfgoed­subsidies 2014-2018 niet los kreeg van zijn beleidspartners.

Ben Weyts (N-VA), minister van Toerisme, kreeg wel veel middelen voor een project dat Vlamingen trots wil maken op de Vlaamse meesters. De kunstwetenschappelijke insteek werd ondergeschikt gemaakt aan ­citymarketing via stedelijke evenementen, zoals ‘Aan tafel met de Vlaamse meesters’, een samenwerking met de lokale horeca. ‘De erfenis van de Vlaamse meesters leeft vandaag nog altijd voort in het werk van onze koks, modeontwerpers, chocolatiers en meubeldesigners’, aldus Weyts.

Ondertussen werken enkele wetenschappers van het KMSKA voor het stedelijke museum Mas, Museum aan de Stroom in Antwerpen. Gratis werkkrachten voor burgemeester Bart De Wever (N-VA). Die focuste in verkiezingstijd op het stadsfestival ‘Antwerpen Barok 2018. Rubens inspireert’ inclusief een sponsordeal met Total.

De Vlaamse regering zette vervolgens in op een campagne waarvan de titel de politieke recuperatie extra in de verf zet: ‘Vlaamse meesters. Het zit in onze genen.’ ‘Vlamingen moeten zelf ambassadeurs worden voor onze bestemming’, is het achterliggende plan. Marc Reynebeau wees erop dat DNA een gevaarlijke pseudowetenschappelijke metafoor is, want is wie niet beantwoordt aan ­deze vereiste dan ‘ontaard’ (DS 12 december)? Ondanks de zelfverklaarde cultuurliefde van deze regering ligt de nadruk op volksaardpropaganda en commercie.

Het is pijnlijk om vast te stellen dat Manfred Sellink, Bruegelexpert en directeur van het KMSKA, met zijn grote Bruegel­tentoonstelling moest uitwijken naar Wenen. Ook Rubensexperts Paul Huvenne en Arnout Balis kwamen in het Rubensjaar amper aan bod. Gemiste kansen, mismeesterd beleid.

Laatste Vlaamse museum

Een nog grotere kopzorg is de hervorming. Het KMSKA had ooit een autonome werking, maar werd na een negatieve audit vanwege wan­beleid opgenomen als Vlaamse instelling. Nu rolt men een zogeheten verzelfstandiging uit. Het komt neer op een privatisering met weinig garanties voor het personeel en de komst van een raad van bestuur waarin KBC, het Havenbedrijf en kunstspeculant Fernand Huts willen aanschuiven. De ironie: Vlaams­gezinde partijen die het laatste Vlaamse museum uit publieke handen geven.

Zonder die privatisering zou dit museum niet internationaal kunnen werken, klinkt het, en daarmee zou de discussie rond zijn. Een degelijke studie van het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed (Faro) dient daarvoor als excuus, hoewel die een andere boodschap heeft.

In het buitenland merken we inderdaad een tendens waarbij publieke instellingen evolueren naar een publiek-privaat beheer. Dat komt niet omdat publiek beheer geen autonomie en een degelijke werking kan garanderen, maar omdat musea ook in het buitenland moeten afrekenen met een beleid dat onderfinanciert en ondertussen uitpakt met een fiscaal steunbeleid voor sponsors en mecenaat.

Besparen om daarna te kunnen vermarkten, zeg maar. Zo’n beleid rolt een rode loper uit voor private belangen via een gegarandeerd investeringsaanbod. Musea, speeltuinen voor speculanten en sponsors?

Faro waarschuwt er nochtans voor dat geprivatiseerde instellingen duurder kunnen uitvallen voor overheden, terwijl ze de democratische controle kwijtspeelden. De studie signaleert ook het gevaar dat een cultuurorganisatie, bij gebrek aan een armlengte afstand van de markt, net die verhoopte zelfstandigheid kan verliezen vanwege de tijd en energie die naar dienstbetoon moeten gaan.

Ook de andere tekortkomingen waar­mee de publieke instellingen volgens Faro af te rekenen krijgen, zijn niet inherent aan de openbare eigendomsstructuur, maar aan het gevoerde beleid dat instellingen bijvoorbeeld verbiedt om met vrijwilligers te werken of om de eigen inkomsten voor de eigen werking te benutten. Of door de verlammende controle van overbodige bestuursraden met weinig betrokkenheid en kunstwetenschappelijke expertise die in één trek meerdere overheidsinstellingen bureaucratisch beheren.

Kortom, niet alleen de wetenschappelijkheid van onze musea is het kind van de rekening, het huidige beleid neemt ook een loopje met de wetenschappelijke discussie omtrent de hervorming zelf. De return on investment-logica primeert. Flanders State of the Art, it stirs your senses, klinkt het in een promofilmpje van de Vlaamse meesters te midden van het bier, de wafels, chocolade en frietjes.

(Deze opinie verscheen eerder in De Standaard op 18 december)

Robrecht Vanderbeeken, ACOD Cultuur

Kristien Merckx, BBTK-ABVV