Herinnert u zich nog de glunderende gezichten op de persconferentie midden oktober waar het kartel Samen werd voorgesteld? De glimlach van toen is ondertussen al lang bevroren. Samen slaagde er in die drie cruciale eerste maanden nooit in een vuist te maken maar waggelde van communicatieblunder naar perceptieprobleem.

Voor een groot stuk komt dat doordat Samen zelf een product is van perceptie. Precies één jaar geleden klonk het nog resoluut dat er van kartelgesprekken helemaal geen sprake was. “Er is niets van waar. Wij als Groen zijn met Antwerpen en de Antwerpenaar bezig en niet met onszelf”, zei Wouter Van Besien toen in “Terzake”.

Peilingen en peilingen

Tien maanden later was de samenwerking in kannen en kruiken. Diezelfde Van Besien zou de lijst van Samen trekken en Tom Meeuws, de kopman van SP.A, kreeg pas de derde plaats met tussen hen in een wit konijn, politiecommissaris Jinnih Beels.

Die stroomversnelling heeft veel te maken met een peiling die twee weken eerder in de Gazet van Antwerpen werd gepubliceerd. Onderzoeksbureau Ipsos had aan 800 Antwerpenaren de vraag gesteld op wie ze zouden stemmen. Grote verrassing: N-VA zakte met bijna 12 procent en voelde de hete adem van Groen in de nek. Met 24,2 procent zou de voorheen kleine partij haar stemmenaantal verdrievoudigen. SP.A zakte onder de 14 procent.

Die peiling staat in schril contrast met de huidige krachtsverhouding. In de Antwerpse gemeenteraad telt SP.A nu 12 zetels, drie keer zoveel als Groen. Maar de peiling creëerde een nieuwe realiteit. Samen zouden Groen en SP.A burgemeester Bart De Wever makkelijk kunnen verslaan en dus werd het … Samen.

Anderhalve maand later publiceerde Het Nieuwsblad een nieuwe peiling. De perceptie werd weer helemaal omgekeerd. N-VA zou nog 2 procent meer stemmen halen dan in 2012 en Samen bleef steken op 25 procent, minder dus dan Groen in die eerdere peiling in haar eentje haalde.

De peilers vroegen ook hoe de respondenten zouden stemmen als Groen en SP.A apart zouden opkomen. Verrassing: Groen zou dan 20,8 procent halen en SP.A 13,8 procent. Elk apart zouden de twee partijen toch N-VA het vuur aan de schenen kunnen leggen.

Inhoud

Maar wat gebeurt er als je een samenwerking laat afhangen van perceptie? Dan krijg je een wankel project en ben je kwetsbaar voor gespin en gestook. Na die tweede peiling begon het al. Er werd gespeculeerd of de twee partijen van het Samen-kartel niet beter apart zouden opkomen.

Samen heeft ook nooit veel moeite gedaan om het inhoudelijke project naar voor te schuiven. Het project werd in de markt gezet als een poging om Bart De Wever van de troon te stoten. Dat is natuurlijk een gezonde ambitie, maar op zich een mager politiek project. Op de ondertussen offline gehaalde website van Samen stonden wel wat inhoudelijke teksten, maar veel stelde dat niet voor.

Eén van de enige keren dat Samen zich profileerde was in de heisa rond het Land Invest-dossier. Maar dat was een gevaarlijke piste. Natuurlijk zijn er veel heel specifieke vragen te stellen over de innige banden tussen het stadsbestuur en een flamboyante bouwondernemer en de verschillende bouwprojecten die daar uit voort vloeiden, maar dit dossier is tegelijk tekenend voor een politieke cultuur die in heel Vlaanderen en België woekert.

Boemerang

Even terug in de tijd. In de jaren 70 en 80 sloeg de crisis hard toe. De ellende was vooral voelbaar in de binnensteden. Ze lagen er verloederd bij: armoede, werkloosheid, verkrotting, criminaliteit en overal auto’s. Wie daar de middelen voor had, ontvluchtte de stad richting periferie en platteland. Wie bleef was een hippe kunstenaar of bezat te weinig middelen om een huis op een verkaveling te bouwen.

Vanaf de jaren 90 keerde het tij. Niet door massaal te investeren in sociale voorzieningen, in werkgelegenheid of sociale woningen, maar door de binnensteden te gentrificeren (een nieuwe rijkere bevolking aantrekken en de armere groepen wegmanoeuvreren) en door citymarketing. Dat gebeurde in samenwerking met privé-ondernemingen, de verkopers van lofts en de hippe horecakoningen. In dat klimaat werd het volstrekt normaal gevonden om te tafelen met bevriende architecten en bouwpromotoren.

Het punt is nu dat politici als Bart De Wever of in Gent de liberalen zich daar niet eens voor schamen. Dat is hun stadsproject en ze komen er ook openlijk voor uit. Het heeft dan ook weinig zin om hen daar persoonlijk op aan te vallen, terwijl je zelf een gelijkaardig project voert in andere steden. Dan verzand je al snel in een moddercampagne zoals we die de voorbije maanden meemaakten waarbij elke stok in het hoenderhok een boemerang bleek te zijn die keihard tegen het gezicht van de oorspronkelijke criticus knalde.

Dat kan je alleen keren door zelf een totaal ander project voor te stellen en je daar ook consequent voor in te zetten. Als blijkt dat je daar zelf in het verleden ook aan meedeed, dan moet je daar nu kritisch op terugkijken.

Ook wat nu aan Tom Meeuws verweten wordt is een volstrekt normale politieke cultuur. Iedereen die ooit al eens op gemeentelijk vlak subsidies nodig had of een project uit de grond wou stampen kent de geplogenheden. Subsidies of versnelde vergunningen komen er in ruil voor een netwerk en profilering voor de betrokken politicus. Ook hier geldt: ofwel verzet je tegen die cultuur ofwel beland je zelf in een moddergevecht.

Streep door de rekening

Nu Samen uiteenvalt, blijft de apolitieke boodschap overheersen. Het heet nu dat de Antwerpenaar nood heeft aan een ‘positief project’. Ook die frase is gebaseerd op een marktstudie. Uit onderzoek blijkt inderdaad dat een groeiende groep binnen de samenleving de constante Trumpiaanse polarisatie zat is. Lokale politici spiegelen zich dan aan het succes van de ‘positieve merken’ Macron en Jesse Klaver in Nederland. Maar dat is niet meer dan marketing. Het lijkt het tegengestelde van Trump, Francken, Le Pen en Wilders maar het is tegelijk net het apolitieke vacuüm waarin die monsters ontstaan zijn. De enige duurzame antwoorden op de rechtspopulisten lijken tot nu toe de net zeer gepolitiseerde bewegingen te zijn met een heel eigen subversieve maar verenigende identiteit: Sanders in de VS, Corbyn in de UK en Raoul Hedebouw in Franstalig België.

Het einde van Samen is alvast een flinke streep door de rekening voor iedereen die hoopte op een coalitiewissel in 2019. Samen is zonder aarzelen meegegaan in die mediaframing: als Bart De Wever een klap krijgt in 2018, vergroot de kans op de definitieve neergang in 2019. Natuurlijk is het nog lang en kan er nog veel gebeuren, maar de hoop is op zijn minst een beetje geslonken. Van Besien, Meeuws en co dragen daar een enorme verantwoordelijkheid in.

Het enige voordeel is dat – nu er geen gehypete tweestrijd komt – het misschien toch weer over de inhoud kan gaan. Welk project krijgt Antwerpen vanaf volgend jaar? Als alle gevallen engelen hun wonden gelikt hebben, kunnen ze misschien proberen het daar nog eens over te hebben.