Robert Mugabe, oudste staatshoofd ter wereld, delft definitief het onderspit. Na 37 jaar aan de macht, was hij synoniem geworden voor het land dat hij leidde. Als het over Zimbabwe ging, ging het over hem. Of zijn opvolger beter zal zijn is zeer twijfelachtig. De 75-jarige Mnangagwa was tientallen jaren zijn rechterhand, die de politieke repressie tegen de bevolking leidde.

Het vernuft en politieke sluwheid van president Robert Mugabe leidden ertoe dat hij meer gevreesd werd dan bewonderd. Hij miste de kans om in het harnas te sterven, een wens die hij verpersoonlijkte door zo lang onafgebroken aan de macht te blijven.

De president, die op 22 november 2017 zijn ontslagbrief ondertekende na zware druk vanuit zijn eigen partij Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU–PF) en het leger, was de enige leider die Zimbabwe gekend heeft sinds de onafhankelijkheid van Groot-Brittannië in 1980.

Diezelfde partij had hem een paar maanden geleden nog omarmd als enige kandidaat voor de presidentsverkiezingen van 2018. Als hij gewonnen had, had hij tot zijn 98ste aan de macht kunnen blijven. Tijdens een partijbijeenkomst een week voor zijn afzetting zei minister Obert Mpofu echter dat het besluit om Mugabe af te zetten “met een bezwaard hart” genomen is. Hij verwees daarbij naar de “vele verdiensten” van de president.

Keiharde dictator

Het besluit van Mugabe ontslag om zijn jarenlange bondgenoot Emmerson Mnangagwa als vicepresident af te zetten, op beschuldiging van ontrouw en samenzwering om Mugabe van de troon te stoten, zette een aantal gebeurtenissen in gang waardoor Mugabe zelf moest vechten voor zijn politieke leven.

Mugabe lijkt te hebben toegegeven aan de machtshonger van zijn vrouw Grace. Op haar aanstoken zuiverde hij de partijtop van ZANU-PF die mogelijk een obstakel zou vormen voor het doel van Grace om een Mugabe-dynastie te vormen, door hem als president op te volgen. Dat ging het leger, de Zanu-PF en het Zimbabwaanse volk echter te ver. Ze wilden af van Mugabe en zijn 52-jarige vrouw Grace Mugabe.

Revolutionaire leider Mugabe wilde gerespecteerd staatsman, verzoener en natiebouwer zijn. Zijn ontwikkelingsbeleid leidde aanvankelijk tot goed opgeleide burgers, waarvan er veel zich roerden op het wereldtoneel. Dat goed opgeleide volk begreep ook snel dat hun rechten met voeten getreden werden toen Mugabe zijn macht consolideerde. Hij veranderde onder meer de wet om zijn macht te vergroten.

Verloren erfenis

“Mugabe is nu al geschiedenis. Helaas heeft hij alles verwoest wat hij twintig jaar geleden had opgebouwd”, zegt econoom en parlementariër Eddie Cross. “Hij zal nu de geschiedenis ingaan als de man die onze landbouwsector kapot gemaakt heeft, honger heeft veroorzaakt onder de bevolking en de meest gediversifieerde economie van Afrika deed instorten.”

Cross zegt dat onder Mugabe de inkomens met twee derden daalden, de landbouwproductie met twee derden of meer en de industriële productie zelfs met 80 procent. Minder dan 10 procent van de volwassen bevolking heeft nog officieel werk. Cross stelt dat Mugabe 5 miljoen Zimbabwanen in de diaspora gedreven heeft, meestal goed opgeleide, capabele mensen.

“We hebben nu te kampen met een cashflowcrisis, een fiscale crisis en een compleet gebrek aan vertrouwen in de staat, de bankensector en het overheidsbeleid”, zegt Cross. “Al deze kwesties moeten tegelijkertijd aangepakt worden. Het economische verlanglijstje is een kilometer lang en het is erg moeilijk om prioriteiten te stellen. Duidelijk is wel dat we de overheidsuitgaven aan banden moeten leggen, onze inkomsten moeten vergroten, de begroting in evenwicht moeten brengen en het vertrouwen in ons monetaire beleid en de banken moeten herstellen.”

Integere leiders

De nieuwe regering – wanneer die is geïnstalleerd – moet een nationale regering vormen die steun heeft van de bevolking en internationaal geloofwaardig is, wil zij de vele problemen in Zimbabwe kunnen oplossen. Herstel van de economie is er daar één van.

Cross is ervan overtuigd dat de internationale gemeenschap een terugkeer naar democratie zal eisen, volledige implementatie van de grondwet en herstel van mensenrechten. “Zij zal respect eisen voor eigendomsrechten en nakoming van een IMF-programma”, zegt Cross, een van de oprichters van de politieke partij MDC. “Dat is een stevige wensenlijst die een stevige regering nodig heeft, plus tijd en geloofwaardige, competente en integere leiders.”

Mnangagwa (75) – een jarenlange bondgenoot van Mugabe – wordt genoemd als nieuwe leider van de Zanu-PF. Zijn afzetting door president Mugabe werd reeds teruggedraaid. Mnangagwa had verschillende functies op vlak van veiligheid, inlichtingen en justitie. Hij werd gezien als degene die de vuile klussen opknapte voor Mugabe en meedogenloos met tegenstanders omging.

Nieuwe gezichten, oude ideologie

Mensenrechtenadvocaat en voormalig minister David Coltart waarschuwt om niet te vroeg te juichen over de vage beloften van het leger dat de afzetting van Mugabe bewerkstelligde. “In onze euforie moeten we niet zo vergiftigd raken dat we vergeten dat dezelfde generaals Mugabe in 2008 en 2013 aan de verderzetting van de macht hielpen”, schreef hij in een opiniestuk.

Hij dringt er bij de Zimbabwanen op aan niet te vergeten welke rol het leger en veteranen van de bevrijdingsoorlog tegen het bewind van witte kolonist Ian Smith hadden in het geweld dat in 2008 volgde na de verkiezingen en dat Mugabe opnieuw aan de macht hielp.

(In 1963 werd de Britse kolonie Noord-Rhodesië onafhankelijk en noemde zich voortaan Zambia. In 1965 verklaarde Groot-Brittannië zich ook akkoord om de onafhankelijkheid van Zuid-Rhodesië te erkennen. De lokale witte regering verzette zich daartegen onder leiding van Ian Smith en verklaarde eenzijdig de ‘Republiek Rhodesië’. Na een bloedige burgeroorlog waarbij het gewapend verzet werd geleid door Robert Mugabe werd het land uiteindelijk onafhankelijk in 1980. Mugabe werd de eerste verkozen president (wat hij bleef tot 2017). De eerste jaren voerde hij een succesvol economisch beleid en was zeer populair. Geleidelijk evolueerde hij tot een meedogenloos despoot die zijn land economisch verwoestte.) (toelichting redactie)

“Onze boodschap aan het leger moet dus zijn “bedankt voor het opruimen van de rotzooi die jullie gemaakt hebben, maar nu terug naar de kazerne en bemoei je nooit meer met de verkiezingen”, schrijft Coltart. “Het echte gevaar van de huidige situatie is dat, als het leger zijn gewenste kandidaat aan de macht helpt, de militairen er waarschijnlijk voor zullen zorgen dat die aan de macht blijft, los van wat het electoraat wil. Wij, en de internationale gemeenschap, moeten luid en duidelijk kenbaar maken aan het leger dat ze geen andere rol hebben in de verkiezingen dan het assisteren van de politie om de vrede te bewaren.”

Bange toekomst?

Tientallen jaren lang was angst een krachtig instrument in de handen van Mugabe en zijn aanhangers. Angst werd gebruikt om tegenstand te ondermijnen, het zwijgen op te leggen of te elimineren. Het hielp Mugabe om aan de macht te blijven, hield zijn aanhangers in het gareel en zijn opponenten onder controle.

Jennie Williams, mensenrechtenactivist en oprichter van Women of Zimbabwe Arise (WOZA), draagt zowel de emotionele als fysieke littekens van het regime van Mugabe met zich mee. Ze werd 65 keer gearresteerd voor kritiek op het regime van Mugabe. “Het doet me pijn om te zien dat de leden van de Zanu-PF zich nu eindelijk realiseren wat wij al die tijd al gezegd hebben, maar niet de moed hadden om Mugabe te zeggen dat hij moest opstappen.”

Williams (55) verkeert in tweestrijd over wat er in het tijdperk na Mugabe moet gebeuren. “Ik verlang naar gerechtigheid”, zegt ze. “Gerechtigheid voor dit land, voor de mensen en voor mijn familie. Veel mensen hebben geleden onder het bewind van Mugabe. Ze hebben geen werk meer, kunnen hun rekeningen niet betalen, gezinnen zijn verscheurd. Ik ben echter blij dat de mensen de angst van zich hebben afgeschud.”

De Zimbabwanen verlangen naar economische stabiliteit, een terugkeer op het internationale toneel, een revival van de industrie en werkgelegenheid, vrede en veiligheid. Misschien had Mugabe daarvoor een eenvoudige oplossing tijdens zijn allerlaatste toespraak op televisie: “We moeten leren vergeven, denkbeeldige en echte tegenstellingen oplossen op de vriendschappelijke Zimbabwaanse manier en verder gaan met ons leven”, verklaarde hij eerder tegenover een stomverbaasd nationaal publiek, dat wachtte op zijn aftreden.

Dat aftreden kwam er uiteindelijk, toen zijn eigen partij een motie indiende om hem af te zetten. Volgens mediaberichten schudden ooit bittere rivalen van de Zanu-PF elkaar de hand en omhelsden ze elkaar nadat parlementsvoorzitter Jacob Mudenda de ontslagbrief van Mugabe had voorgelezen.