Sven Tuytens is sinds 2010 Spanjecorrespondent voor de VRT in Madrid en verdiept zich sindsdien in de Spaanse geschiedenis met een Belgische ondertoon. De biografie van Piet Israël Akkerman ‘Van Antwerpse vakbondsleider tot Spanjestrijder’ die hij samen met historicus Rudi Van Doorslaer maakte, verscheen al eerder als publicatie van de Algemene Centrale ABVV Antwerpen-Waasland.

Het is via Van Doorslaer dat hij hoorde spreken over Feigla ‘Vera’ Luftig, een Joodse jonge vrouw, die tijdens de Spaanse burgeroorlog deel uitmaakte van een kleine groep vrouwelijke vrijwilligers uit Vlaanderen en Nederland die gingen werken in een republikeins oorlogshospitaal in de streek van Valencia.

Een minderbroedersklooster in Ontinyent werd omgevormd tot een militair hospitaal en werd El Belga gedoopt. De vrijwilligers werden door de soldaten las mamás belgas genoemd. Het was een initiatief van Belgische socialisten en een ongemeen sterk staaltje van internationale solidariteit. Het hospitaal werd een van de grootste en meest moderne van de Spaanse republiek.

In 2016 had ik via een artikel van Tuytens ‘Vrijwilligsters uit België’ in het onvolprezen maar veel te weinig gelezen ‘Brood en rozen’, het tijdschrift voor de geschiedenis van sociale bewegingen, al kunnen kennis maken met aspecten van dat boeiende verhaal dat de auteur ook gebruikte als basis voor een documentaire Les Mamás Belgues die in 2016 bekroond werd op het Festival van Montaverner in Valencia.

Boeiende reis in de tijd

En nu is er dan het boek waarin Tuytens zijn lange zoektocht beschrijft om de hoofdfiguren in dat verhaal terug tot leven te roepen. Het is een boeiende reis terug in de tijd geworden waarbij Tuytens vertrekt van een prachtige zwart-wit groepsfoto die hij van Rudi Van Doorslaer heeft gekregen, getrokken op 1 mei 1937 op de Barcelonese Plaza de Catalunya, de dag voordat de vrouwen naar Onteniente vertrokken. Vertrekkende van die foto probeert Tuytens via uitvoerige bezoeken aan Onteniente waar hij nog enkele oude tijdgenoten kan spreken, maar ook via oude archieven een stukje van het leven van die elf vrouwen te reconstrueren.

Het ging om Joodse geëmancipeerde vrouwen uit Brussel en voornamelijk Antwerpen, meestal Oost-Europese migranten die zich in de diamantstad hadden gevestigd en in een links milieu waren terechtgekomen waar de internationale solidariteit met de Spaanse republiek in haar strijd tegen de rebellerende troepen van Franco zeer groot was.

‘Voor de Joodse vrijwilligsters , die het zionisme en het beloofde paradijs in Palestina opzij hadden geschoven, was het republikeinse Spanje het land waar zij hadden gehoopt hun dromen waar te maken.’ (p. 180)

In zijn zoektocht naar zijn personages schetst Tuytens ook met veel zorg de context van het tijdskader, zowel in België als Spanje. Vera en haar vriendinnen zijn geradicaliseerd geraakt door hun contacten in het Antwerpse lokaal van de Kultur Farein, een door communisten geleide Joodse migrantenclub waar de meeste Joodse migrantenjongeren elkaar troffen.

Het is ook daar dat Vera Luftig Emiel ‘Piet’ Akkerman, een jonge diamantwerker en een populaire vakbondsleider met ongeveer dezelfde roots als zij, leert kennen. Piet Akkerman en zijn broer zullen ook naar Spanje trekken en daar allebei sneuvelen, wat Tuytens beschreven heeft in dat andere boek ‘Van Antwerpse vakbondsleider tot Spanjestrijder’. Ze trouwen in juli 1934 en Piet sterft in Spanje op oudejaarsavond 1936 bij de belegering van Barcelona. Op 1 mei arriveerden de jonge vrouwen, van wie de meesten geen verplegersopleiding hadden in Barcelona, voorafgegaan door een konvooi met hulpgoederen en begeleid door toppolitici van de Belgische Werkliedenpartij.

Verplegende madonna’s

Al snel ervoeren zij, zoals ook Orwell dat deed, dat zij in een politiek wespennest waren terechtgekomen waarin socialisten, communisten en anarchisten zeer koele minnaars bleken te zijn van elkaar. Zij werden ook zwaar teleurgesteld in de conservatieve houding ten aanzien van vrouwen in het diep katholieke Spanje, een houding trouwens die aan republikeinse zijde niet anders was. ‘Tussen het “nationalistische” en republikeinse Spanje bestond er in wezen geen verschil in de manieren waarop verpleegsters op grote propaganda-affiches werden voorgesteld.’ (p. 84) Ze leken op madonna’s, op de gezichten van heiligenprentjes. Vandaar ook hun benaming: las mamás belgas. Een verpleegster was een moeder. De Belgische vrijwilligsters kwamen wel in de plaats van de zusters met vlinderkappen, maar ze werden op een even traditionele manier behandeld.

Zij waren daarover ontgoocheld en ook over de relatie tussen de artsen en het verplegend personeel. Voor die jonge vrouwen was de Spaanse Burgeroorlog een stap in de richting van een communistische maatschappij waarin de idealen van gelijkheid, vrijheid en broederschap tot uitdrukking zouden komen. Zij vonden dat die ‘andere’ maatschappij al zijn voorafspiegeling zou kunnen krijgen op de schaal van een ziekenhuisgemeenschap, maar dat draaide heel anders uit.

Boeiend tijdsdocument

De zoektocht van Tuytens naar zijn hoofdpersonage eindigt niet bij de retirada, de nederlaag en vlucht van de republikeinen in 1939, want hij tracht Vera haar spoor verder te traceren tijdens de wereldoorlogsjaren en ontdekt dat zij lid werd van Die Rote Kapelle of Het Rode Orkest, een van de meest bekende verzetsbewegingen en spionagegroepen. Haar antifascistische strijd is dus verder gegaan, maar dan liep haar spoor voor Tuytens dood en hij eindigt met: ‘Ik sluit dit boek af met het gevoel dat ik ren om de laatste trein te halen, terwijl die allang het station verlaten heeft.’ (p. 240)

Misschien is dat een lichte teleurstelling voor een auteur die jarenlang geprobeerd heeft een zo uitvoerig mogelijke biografie van deze boeiende dame (s) samen te stellen, maar ik kan me voorstellen dat de lezer van dit boek na lectuur niet teleurgesteld is, want Sven Tuytens heeft met ‘Las mamás belgas’ een boeiend tijdsdocument met prachtige epoque foto’s gereconstrueerd over het ‘kleine’ verhaal van moedige jonge vrouwen, – over hun engagement, maar ook over hun teleurstellingen – in dat veel ‘grotere’ verhaal van de Spaanse Burgeroorlog dat dan via een Belgische omweg weer tot leven wordt gebracht.