2 maart 2016, Honduras schrikt wakker zonder zijn heldin

Precies een jaar geleden, in de nacht van 2 op 3 maart 2016, kregen vele Hondurese activisten, medewerkers van internationale ngo’s, en zelfs ambassadeurs een telefoontje. Onmogelijk om daarna de slaap nog te vatten. “Ze hebben Berta Cáceres vermoord!” Net voor middernacht drongen twee mannen haar huis binnen in het stadje La Esperanza (‘hoop’), op 180 kilometer ten westen van de hoofdstad Tegucigalpa.

Berta riep nog “Wie is daar?”, maar kreeg alleen kogels als antwoord. Ook milieuactivist Gustavo Castro was daar, een Mexicaanse vriend van Berta die op bezoek was. Daar hadden de huurmoordenaars niet op gerekend. Ze schoten ook op hem en lieten hem voor dood achter. Gustavo had echter slechts enkele hevig bloedende schaafwonden van de kogel die naast zijn oor zoefde. Berta stierf in zijn armen.

Diezelfde ochtend verzamelden Hondurese activisten zich in een hotel in de hoofdstad Tegucigalpa voor een persconferentie maar vooral om samen te zijn, om samen te huilen en te proberen te vatten wat de implicaties en de omvang van deze misdaad zijn. Ze waren kwaad, droevig en bang.

De boodschap van deze laffe moord is duidelijk. Wie is nog veilig als men zelfs Berta vermoordt? Beseften de moordenaars de gevolgen hiervan maar voelen ze zich tegenwoordig zo onaanraakbaar dat dit hen niets kan schelen? Is de straffeloosheid in Honduras zo totaal? Een jaar later overheerst dit gevoel nog steeds.

In een land waar per dag ten minste 14 personen gewelddadig om het leven worden gebracht zorgt een ‘moordje’ meer of minder doorgaans niet voor veel opschudding. Berta Cáceres was niet zomaar iemand. Berta was internationaal de bekendste activiste uit Honduras, een symbool van de strijd tussen David en Goliath.

Amper een jaar voor ze vermoord werd, won ze nog de Goldman prijs, die gezien wordt als de ‘Nobelprijs voor milieuactivisten’. Berta had haar internationale faam deels te danken aan het door haar geleid protest tegen de dam van Agua Zarca en dankzij het feit dat ze er samen met haar organisatie COPINH in geslaagd was de Wereldbank en het machtige Chinese bedrijf Synohidro naar huis te sturen.  

“Indianen zijn dom”

Ik ontmoet de 26-jarige dochter van Berta in het gemeenschapshuis van COPINH in een buitenwijk van La Esperanza. Net als haar moeder heet ze Berta, maar omdat ze zo ongelooflijk klein en tenger is noemen de meesten haar ‘Bertita’. “Activisme zat in het bloed van mijn moeder. Ze was een onuitputbaar vat van solidariteit, onverzettelijk, radicaal en empathisch. Ze ging tot het uiterste voor anderen en voor rechtvaardigheid.”

Als 17-jarige voegde mama Berta zich samen met haar toenmalige man bij het FMLN, de guerrillabeweging van buurland El Salvador. Na de vredesakkoorden aldaar keerden ze terug naar La Esperanza, haar geboortestreek in Honduras. Ze richtten in 1993 COPINH op, dat staat voor ‘Consejo Civico de Organizaciones Populares e Indigenas de Honduras‘, los vertaald de Hondurese Volksraad van Inheemse en Volksorganisaties.

In het zuidwestelijke berggebied wonen de Lenca, één van de acht inheemse volkeren van Honduras. Ze zijn met ongeveer 100.000. De inheemse bevolking is hier vaak armer dan de gemiddelde arme Hondurees, die rondkomt met  2,5 dollar per dag. Met wat geluk hebben de Lenca hun eigen lapje grond om er maïs en bonen op te telen.

“De oorsprong van COPINH en de strijd van mijn moeder vinden hun wortels in deze context van structureel racisme en discriminatie tegen de Lenca. Het was iets waar mijn mami zich van kinds af tegen verzette. Zij speelde met inheemse kindjes die anderen te vuil vonden om aan te raken.”

Na al die jaren is er blijkbaar nog niet veel veranderd. Wanneer ik mijn gastheer uitleg waarover ik schrijf, antwoordt hij dat “die indianen dom zijn, ze schooien alleen maar en weten niet wat ontwikkeling is, daarom zijn ze zo arm.”

Hoewel de Lenca na meer dan 500 jaar kolonisatie en assimilatie veel van hun culturele identiteit verloren hebben, blijft een groot deel van hun wereldbeeld intact, waarin respect voor de natuur een belangrijke rol speelt. Toen bleek dat de rivier Gualcarque geprivatiseerd werd om een dam te bouwen lag het voor de hand dat de Lenca zich hier samen met COPINH en Berta tegen zouden verzetten.

Agua Zarca, kroniek van een aangekondigde moord

Na de door de VS gesteunde staatsgreep van 28 juli 2009 werden vlijtig nieuwe wetten gestemd die zakendoen in Honduras veel voordeliger maakten, zoals de nieuwe Waterwet. Overal in Honduras werden grote delen van rivieren massaal geprivatiseerd voor periodes van meer dan 50 jaar om stuwdammen te bouwen.

‘Groene energie’ bleek een goudmijn. Machtige investeerders uit de politieke en financiële elite van Honduras haastten zich om ‘groene’ bedrijven op te richten. DESA (zie foto), opgericht in mei 2009, was één van die ‘groene’ bedrijven. DESA doopte zijn geplande dam in het gebied van de Lenca ‘Agua Zarca’.

Het bedrijf sloot ook een deal met het nationale bedrijf voor energievoorziening ENEE, om hun energieproductie te verkopen aan publieke instellingen. Het kon bijna niet mislopen voor deze alliantie tussen politiek en financieel kapitaal. Met de bouwlicentie op zak bleek het ook niet moeilijk om internationale investeerders te vinden.

Zoals het Hollandse FMO, het Finse Finnfund, de Centraal-Amerikaanse Economische Investeringsbank (BCIE) en de International Finance Corporation (IFC), de instelling van de Wereldbank die advies en financiën verstrekt aan de privésector in ontwikkelingslanden. Met ongeveer 50 miljoen dollar op zak konden de werken van start gaan in 2011. DESA koos hiervoor het Chinese bouwbedrijf Synohidro, dé wereldwijde koploper als het over stuwdammen bouwen gaat.

Volgens het door Honduras geratificeerde Verdrag over Inheemse en in stamverband levende in onafhankelijke landen van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO 169) moet de lokale inheemse bevolking steeds voorafgaand geraadpleegd worden over projecten in hun territorium. DESA, zijn internationale investeerders en de Hondurese staat namen het niet zo nauw met deze wettelijke verplichting. Wel beloofden ze veel werk, elektriciteit, drinkbaar water, scholen en nieuwe wegen. Van deze beloften kwam bijna niets in huis. Het enige dat helemaal geen loze belofte bleek was de bouw van de dam zelf. Na twee jaar voltooide het bedrijf al 80 procent van de voorziene werken.

Hoewel de Agua Zarca-dam naar wereldmaatstaven niet in de mega-categorie valt, is het project groot genoeg om de loop van de rivier Gualcarque en het omringende ecosysteem voorgoed te veranderen. De dam zal bovendien landbouwgrond droogleggen die de Lenca nodig had om te overleven. Wat de dam ook dreigt droog te leggen is de cultuur van de Lenca, waarin de rivier en haar geesten een enorme spirituele waarde hebben.

Hevig verzet tegen de stuwdam

Vele inwoners van de omringende Lenca-dorpen verzetten zich en algauw vonden ze steun bij COPINH. Naarmate de werken vorderden groeide het protest aan en nam de repressie toe. De bevolking besloot tot een maandenlange blokkade van de toegangswegen tot de bouwwerf. In een poging de blokkade te breken schoten militairen op 15 juli 2013 op de manifestanten. Tomás García, één van de meest actieve aanvoerders van COPINH en de gemeenschap Rio Blanco, overleefde de aanval niet. Het eerste dodelijke slachtoffer in dit conflict was een feit.

Na de moord op Tomás, en de internationale aandacht die dit teweegbracht, vertrokken het IFC van de Wereldbank en het Chinese Synohidro uit Honduras. Daarmee eindigden de werken echter niet. Ze werden slechts verplaatst naar de overkant van de rivier. Ook de moorden en repressie stopten niet.

Een lid van COPINH somt me een trieste lijst op. In 2014 werd COPINH-lid William Rodriguez vermoord. Iets later werd ook zijn 15-jarige broer gefolterd en vermoord. Datzelfde jaar overvielen acht mannen Maria Dominguez, ook een lid van COPINH.  Nadat ze haar dreigden te vermoorden hakten ze haar met een machete een vinger af. 

Het werd duidelijk dat COPINH op gevoelige en machtige tenen aan het trappen was. Vele leden van COPINH werden bedreigd, soms zelfs met de dood. Steeds meer onder hen werden uitgescholden, verwond, gemarginaliseerd en gediscrimineerd. Schuldigen waren vaak de privé-bewakers van de dam, maar ook mensen onder de bevolking die met de lokale machthebbers heulden. Ook de politie en het leger bezondigden zich aan folteringen en doodsbedreigingen.

Als leidend coördinatrice van COPINH werd Berta Cáceres het meest bedreigd. In totaal deed ze aangifte van 33 doodsbedreigingen. Hoewel het openbaar ministerie geen enkel initiatief nam om deze aangiftes te onderzoeken haastte ze zich wel om Berta in 2013 tot tweemaal toe te vervolgen. Een eerste keer voor verboden wapendracht. Op dat proces werd echter aangetoond dat het militairen waren die een wapen in haar wagen hadden gelegd.

Een tweede gerechtelijke vervolging ging over “aanzetten tot geweld”. Het aangevoerde bewijs was dat COPINH slogans riep zoals “verdedig de rivieren”. De internationale aandacht voor de processen was echter zo groot dat Berta telkens werd vrijgesproken.  

De repressie en bedreigingen tegen COPINH en Berta volgden een patroon dat maar al te goed bekend is onder mensenrechtenactivisten in Latijns-Amerika. Eerst probeert men gemeenschappen en organisaties om te kopen en verdeeldheid te zaaien. Wanneer dat niet lukt start men een lastercampagne. Daarna gaat men over tot criminalisering van het protest, en tot bedreigingen en geweld. Als dit alles het protest nog niet breekt gaat men voor de grove middelen.

“Mijn mami wist dat ze op een dag vermoord zou worden. Ze sprak er vaak over. Ze hield van het leven. Haar grootste zorg waren wij, haar vier kinderen. Haar geloof in de strijd van haar volk, de Lenca én de Hondurezen, was haar echter te dierbaar om zomaar op te geven.”

Berta was zoveel meer dan een milieuactiviste

In de hoofdstad Tegucigalpa spreek ik af met een goede vriend van Berta. Hij wil anoniem blijven. In Honduras zit de angst er immers goed in. Ik noem hem dus maar ‘Pedro’. Pedro is helemaal ‘ingebakken’ in de sociale bewegingen van Honduras en kende Berta al bijna twintig jaar. Net als Bertita maakt het hem soms kwaad dat Berta vaak slechts omschreven wordt als ‘milieuactiviste’.

Berta’s strijd was zoveel meer dan milieuactivisme, zij stond voor een strijd die rotsvast verankerd is in anti-racistische, anti-patriarchale en anti-kapitalistische principes. Op een feilloze, radicale en revolutionaire manier wist ze die principes te combineren tot één logisch en overtuigend geheel.

Bertita en Pedro schetsen Berta voor me. Het valt me op hoezeer hun beschrijvingen overeenkomen. Berta was enorm leergierig, als een spons die ervaringen opzoog en groeide. Haar eigen ervaringen, de veranderende context in Honduras en daarbuiten, COPINH, en de mensen die ze ontmoette tekenden samen de evolutie in haar strijd.

Honduras is een zeer gewelddadige conservatieve mannenmaatschappij. Volgens het Jaarrapport 2016/2017 van Amnesty International werden alleen al in de eerste helft van 2016 227 vrouwen vermoord en 1375 vrouwen verkracht of aangerand. Het cijfer ligt waarschijnlijk veel hoger want meestal wordt geen aangifte gedaan van seksuele misdrijven. Het was niet meer dan logisch dat ook het lot van deze slachtoffers deel begon uit te maken van Berta’s strijd.

Radicaal anti-patriarchale kritiek

“Het was echter ook haar eigen ervaring van intra-familiaal geweld en de scheiding van mijn vader die haar deed evolueren naar een radicaal anti-patriarchale kritiek.” Pedro voegt daaraan toe dat Berta’s strijd niet het traditionele feminisme van een stedelijke middenklasse was, maar een inheems basisfeminisme.

Karla Lara, een bekende feministische zangeres en kennis van Berta, legt me uit wat Berta voor haar betekende: “Ze leerde me een ander feminisme kennen, de uitdaging om vrouwvriendelijke ruimtes te creëren in bewegingen van mannen en vrouwen. Het deed me deugd te zien dat haar voorbeeld vele vrouwen in de inheemse gemeenschappen deed emanciperen. Zo zagen ze in dat de hoogmoed van vrouwen uit de traditionele feministische beweging verbrijzeld werd door Berta’s doordachte discours. Berta leerde me inzien hoezeer machtsrelaties niet alleen bepaald worden door gender maar ook door klasse en huidskleur.”

Volgens Bertita ontkiemde haar moeders strijd tegen onrecht toen ze als kind met haar moeder op pad ging om te helpen bij bevallingen. Berta’s moeder was vroedvrouw. In de afgelegen gemeenschappen aanschouwde Berta de gevolgen van het systematische racisme tegenover de Lenca. “Doorheen haar strijd bleven inheemse thema’s centraal, en de Lenca waren degenen waarvan ze het meest leerde.” 

In zijn beginfase klaagde COPINH vooral de discriminatie tegenover de Lenca aan. Dit evolueerde al gauw naar het creëren van allianties met andere nationale inheemse bewegingen. Honduras kon door die strijd het bestaan van de oorspronkelijke bevolking niet meer ontkennen of minimaliseren. Miriam Myranda, de enorm charismatische coördinatrice van OFRANEH, een organisatie zoals COPINH van een andere inheemse bevolking, antwoordt me dat Berta hoop betekende voor de inheemse volkeren van Honduras en daarbuiten.

Allianties tussen COPINH en andere milieubewegingen

Berta was goed in het smeden van allianties. De toenemende corruptie en militarisering in Honduras stuwden de kritiek van COPINH ook naar andere nationale fronten. COPINH nam het voortouw in het vormen van coalities met  boerenbewegingen, vakbonden, de LGBT-gemeenschap, mensenrechtenorganisaties en studentenbewegingen. Een nationale protestbeweging begon vorm te krijgen. Die protestbeweging zou een cruciale rol spelen in het verzet tegen de staatsgreep van juli 2009. Opnieuw bekleedde COPINH hier een voorhoederol.

In een toenemend geglobaliseerde wereld bleven Berta’s kritiek en allianties niet beperkt tot Honduras. Neoliberale verdragen zoals het Plan Puebla-Panamá tekenden het verzet van COPINH. Het agressieve kapitalistische ontwikkelingsmodel waar het welzijn van mens en natuur moet onderdoen voor de economische groei van een kleine groep nationale en internationale investeerders kreeg helemaal vrij spel na de staatsgreep. Grote delen van Honduras werden geprivatiseerd voor mijnbouw, stuwdammen, boskap of toeristische megaprojecten. Het project Agua Zarca belichaamde die context. De strijd tegen dit model en project belichaamde COPINH.

Pedro besluit zijn betoog. “Dit lange parcours maakte van COPINH een begrip in Honduras en van Berta een nationale en internationale bekendheid. Het is de strijd op al die fronten die Berta zoveel legitimiteit gaf en zoveel machtige vijanden. Met haar heeft Honduras één van haar grootste boegbeelden van de voorbije decennia verloren.”

Gerechtigheid voor Berta?

Berta besefte dat haar strijd en die van COPINH zulke proporties had aangenomen en belangen raakte van zulke machtige personen, dat ze gevaar liep. Volgens een onlangs gepubliceerd rapport van Global Witness is Honduras het gevaarlijkste oord ter wereld voor land- en milieuactivisten, 123 van hen zijn vermoord tussen 2009 en 2016. Op veel gerechtigheid moeten zij niet rekenen.

De Hondurese organisatie voor participatief burgerschap ACI-Participa berekende dat meer dan 90 procent van alle misdaden tegenover activisten niet bestraft wordt. Sinds de staatsgreep is het gevolg van het toenemende overheidsgeweld een groeiende gemilitariseerde staat.

Bovendien is Honduras één van de meest corrupte landen van Latijns-Amerika. Het staatsapparaat dient uitsluitend de belangen van een kleine maar enorm machtige elite. Voeg daarbij de georganiseerde misdaad en drugskartels toe en het panorama wordt nog wat complexer. Dit alles maakt van Honduras een enorm dodelijke cocktail.

Berta besefte daarom ook dat ze bondgenoten in het buitenland nodig had. “Een belangrijke reden voor het aanvaarden van de Goldman-prijs was de extra internationale bekendheid die het haar zou geven. Een soort “levensverzekering”, herinnert Pedro zich. Berta vroeg en kreeg ook beschermende maatregelen van de Inter-Amerikaanse Mensenrechten Commissie, in de hoop dat dit haar zou beschermen. Berta vergiste zich. Na de rekensom gemaakt te hebben oordeelden de moordenaars dat Berta ombrengen nog altijd voordeliger uitkwam dan de schade die haar dood zou berokkenen.

Hoewel, waarschijnlijk hebben de moordenaars zich ook ietwat mispakt. Nog voor Berta’s lichaam naar de autopsie gebracht was, verspreidden ze het gerucht dat het om een passionele moord zou gaan, een doodsoorzaak die vele activisten hier te beurt lijkt te vallen. De enorme internationale druk deed de Hondurese staat beseffen dat ze met een iets meer geloofwaardige verklaring op de proppen ging moeten komen.

Huurmoordenaars via het leger

Acht personen zijn reeds in voorlopige hechtenis. Twee van hen zijn werknemers van DESA, waarvan één vroeger bij de inlichtingendienst van het leger werkte. Hij wordt ervan beschuldigd de twee huurmoordenaars gecontacteerd te hebben. Een van beide is bovendien ex-militair. De link met het leger stopt daar echter niet. Nog twee andere beschuldigden waren militairen, waarvan één nog actief in dienst was.

Berta’s familie en advocaten hebben echter niet veel vertrouwen in de goodwill van de staat om de waarheid aan het ligt te brengen. “Mijn voorgevoel in deze zaak is dat we richting straffeloosheid gaan. Alles wijst erop dat men niet onderzoekt wie de echte finale opdrachtgevers zijn.” De jonge advocaat die Berta’s rechtszaak verdedigt, heeft het soms moeilijk. Berta was immers een vriendin, een strijdmakker.

“Het Openbaar Ministerie zou een bondgenoot van de slachtoffers moeten zijn. Maar we hebben geen enkele toegang tot het onderzoek. We kunnen alleen maar afgaan op de bewijzen die ze ons voorleggen. Die geven ons niet veel vertrouwen in de grondigheid van het gerechtelijk onderzoek. Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat het dossier gestolen wordt uit de auto van een rechter betrokken bij het onderzoek? Waarom gaat men niet in op de eis naar bijkomend onderzoek door onafhankelijke experten?”

Bertita had gehoopt dat de magnitude van de moord op haar mami tenminste het Hondurese systeem van straffeloosheid zou kunnen doorbreken. De volgens haar doelbewuste halfslachtigheid van het onderzoek maakt haar soms moedeloos. De familie, de advocaten en zowat alle nationale en internationale mensenrechtengroeperingen zijn ervan overtuigd dat de opdrachtgevers op veel hogere posities moeten gezocht worden, waar politieke, financiële en militaire belangen samensmelten.

Tegenwoordig is de leuze van COPINH ‘Gerechtigheid voor Berta’. In elke manifestatie, ceremonie of interview merk je dat de pijn van de leden een jaar na de moord nog rauw is. Voor COPINH, voor Bertita en voor vele activisten in Honduras en daarbuiten gaat gerechtigheid over de waarheid achterhalen en de echte schuldigen bestraffen.

“Nog veel meer betekent dit blijven strijden voor de principes waar mijn mami voor stond, tegen de structurele oorzaken die aan de basis van haar moord lagen, de ongelijkheid, de armoede, het kapitalisme, het racisme en het patriarchaat. Het betekent strijden voor autonomie, voor het leven en voor het geluk.” 

Meer informatie:

• COPINH roept op tot solidariteitsacties overal ter wereld. Laat hen zeker weten indien je iets organiseert. Het steekt hen een hart onder de riem. Specifiek roepen ze op tot acties aan Hondurese ambassades op 2 maart.
• Andere symbolische data zijn 4 maart, Berta Caceres’ verjaardag, en 27 maart, de stichtingsverjaardag van COPINH.
• Voor wie geen Spaans kent, is er ook een Engelstalige blogspot van COPINH die door Franse sympathisanten wordt onderhouden.
• Hier vind je ook het videoverslag van Berta Caceres toespraak bij het ontvangen van de Goldman prijs in 2015.
• Frauke Decoodt heeft een eigen website waar je nog meer van haar artikels vindt.