In de zomer van 2015 brak een 580 vierkante kilometer grote ijsberg af van de Pine Island-gletsjer, in het westen van Antarctica. Die gletsjer voorkomt dat zuidpoolijs in de Amundsenzee stroomt. Onderzoekers van de Ohio State University keken met nieuwe software naar satellietbeelden van de periode voor de breuk en stelden daarbij een vreemd fenomeen vast.

Ze stelden vast dat er reeds in 2013 30 kilometer landinwaarts diep onder de oppervlakte een scheur was ontstaan, in de kern van de ijsplaat. Dat melden ze in het wetenschappelijk tijdschrift Geophysical Research Letters. Gedurende twee jaar werd de scheur geleidelijk groter en kwam zij naar de oppervlakte, tot dan in 2015 de ijsberg afbrak.

Aan de andere kant van de aarde, in de Groenlandse ijskap, zijn al gelijkaardige breuken vastgesteld: oceaanwater sijpelt er steeds verder landinwaarts binnen, waardoor het ijs van binnenuit begint te smelten. De nu verzamelde beelden zijn het eerste harde bewijs dat in Antarctica iets gelijkaardigs bezig is. Ook daar verzwakt het ijs aan de rand van het continent onder invloed van de oceaan.

Scheuren ontstaan normaal aan de buitenrand van ijsplaten, waar het ijs dunner is. In de Pine Island-gletsjer zagen de onderzoekers echter het omgekeerde, een scheur die vanuit de kern van de ijsplaat naar de buitenrand ging. “Dat betekent dat iets het centrum van de ijsplaat verzwakt”, zegt onderzoeksleider Ian Howat. “De meest waarschijnlijke verklaring is dat het een spleet is die op bodemniveau ontstaan is als gevolg van de opwarmende oceaan.”

De Pine Island-gletsjer is volgens wetenschappers een van de twee gletsjers op Antarctica die snel achteruitgaan. Hij maakt deel uit van de West-Antarctische ijskap, die al decennia als het zorgenkind van Antarctica wordt gezien. Wanneer de enorme hoeveelheden ijs van die kap in zee terechtkomen en smelten, zal de zeespiegel wereldwijd fors stijgen.

“Het wordt algemeen aanvaard dat het niet langer de vraag is óf de West-Antarctische ijskap smelt maar wanneer”, zegt Howat. “Dit scheurgedrag is een mechanisme dat deze gletsjers snel achteruit doet gaan. Het verhoogt de kans dat we nog tijdens ons leven een aanzienlijke ineenstorting van West-Antarctica meemaken.”

Zeespiegel stijgt 3 meter

De landbodem van de West-Antarctische ijskap ligt onder zeeniveau. Oceaanwater kan daarom diep landinwaarts doordringen onder het ijs en ondergrondse valleien vormen, die uiteindelijk, hogerop, tot scheuren en afbrekende ijsbergen leiden. Howats onderzoeksteam ontdekte een dergelijke vallei onder het begin van de scheur van de Pine Island-gletsjer. Ze bekeken satellietbeelden, genomen wanneer de zon laag stond. Daardoor ontstonden lange schaduwen en werd die ondergrondse vallei zichtbaar.

“Echt verontrustend,” zegt Howat, “is dat er verderop in de gletsjer nog veel van dergelijke valleien zijn. Als dat inderdaad zwakke plaatsen zijn die aanleiding geven tot scheuring, dan komt er een versneld ijsverlies in Antarctica.”

De Pine Island-gletsjer fungeert immers als een kurk in een fles. Samen met de nabijgelegen Thwaites-gletsjer houdt hij een van de actiefste ijsstromen op Antarctica tegen. Beide gletsjers voorkomen dat 10 procent van de West-Antarctische IJskap in de zee stroomt. Als de West-Antarctische IJskap volledig in zee terecht komt en smelt, stijgt de zeespiegel wereldwijd met 3 meter. Bovendien, ook de tien keer zo grote tegenhanger aan de andere kant van de Zuidpool, in het oosten van Antarctica, loopt risico om af te breken, bleek al uit ander onderzoek in 2014.