Tussen twee Europese films, het in Parijs gedraaide Le Passé (2013) en een Spaanse project dat nog op stapel staat, maakte de Iraanse cineast Asghar Farhadi (°1972) in zijn vertrouwde Teheran The Salesman. Een realistisch drama waarin de tot de middenklasse behorende jong volwassenen van eerdere Farhadi films Fireworks Wednesday (2006), About Elly (2009), en A Separation (2011) andermaal uit hun comfortzone worden gehaald om, zoals in het doodstraf drama Beautiful City (2004), pijnlijke morele en menselijke keuzes te maken.

The Salesman

Dood van een handelsreiziger

The Salesman draait rond een koppel, Emad (Shahab Hosseini) en Rana (Taraneh Alidoosti), actief in de culturele sector. Onder het toeziende oog van het ministerie van cultuur en islamitische zaken werkt het theatergezelschap waar ze deel van uitmaken aan een opvoering van Arthur Millers ‘Death of a Salesman’. Hij speelt de rol van Willy Loman, een man verwoest door de toenemende economische competitie, en zij Linda, de vrouw die niet kan beletten dat haar echtgenoot/handelsreiziger er onderdoor gaat.

In het ware leven moeten ze op zoek naar een nieuw verblijf wanneer het appartementsgebouw waarin ze leven dreigt in te storten (er duiken alvast grote scheuren op in de muren) door werken vlakbij. Dankzij een collega-acteur kunnen ze terecht in een woning waar de vorige bewoonster, een ‘vrouw van lichte zeden’ volgens de buren, nog tal van spullen achterliet.

De verkoper van de titel blijkt later een van haar klanten te zijn. Een destructieve spiraal komt op gang wanneer Rana op een avond aangerand wordt in het appartement. Zij weigert er een criminele zaak van te maken, Emad reageert zijn frustraties af door zich verbeten vast te bijten in een zoektocht naar de dader.

Die speurtocht legt een afbrokkelende samenleving bloot (soms gewelddadig en vaak hypocriet) en toont hoe de mannelijke protagonist zijn onvermogen om emoties te communiceren vertaalt in een simplistische wraak queeste. Maar uiteindelijk keert de menselijkheid terug wanneer een morele keuze onafwendbaar wordt.

About Elly

Neorealistisch drama in Teheran

The Salesman is een complex realistisch drama – tegelijk een whodunnit en een neorealistische kroniek – vol pijnlijke dramatische scènes. Scènes zoals de confrontatie met de oude, fragiel verkoper en zijn liefhebbende vrouw die de morele ambivalenties van de protagonisten overduidelijk maken én de sfeer doen omslaan van melancholisch naar tragisch.

Maar Farhadi heeft ook het lef om komische accenten te leggen. Een puik stukje komedie krijgen we wanneer een vermoeide Emad in slaap valt tijdens een les en zijn leerlingen met hun slapende en snurkende leraar poseren voor provocatieve selfies. De scène neigt naar slapstick maar haalt toch de kijker niet uit de film. Vooral omdat de filmmaker zich niet slimmer wil tonen dan zijn filmpersonages

Terug naar de roots

Na zijn Oscar speech (en de passage over hoe politici voor geweld en agressie zorgen) werd gevreesd dat Asghar Farhadi de weg van Jafar Panahi (de regisseur van Crimson Gold en Offside die enkel nog clandestien films als This is not a film en Taxi kan maken in Iran) zou opgaan maar The Salesman bewijst dat hij toch nog een toekomst heeft als filmmaker in Iran.

Het is symbolisch dat Farhadi bij de terugkeer naar zijn vaderland ook teruggrijpt naar zijn neorealistische roots én opnieuw samenwerkt met zijn vertrouwd team: monteur Hayedeh Safiyari, fotografieleider Hossein Jafarian, art director Keyvan Moghaddam, make up specialiste Mehrdad Mirkiani en componist Sattar Oraki. Asghar Fahradi blijft trouw aan zichzelf. We spraken met hem tijdens zijn passage in Gent voor de avant-première van The Salesman tijdens Film Fest Gent.

Le Passé

Toen je Le Passé draaide in Frankrijk leek het of je meer films buiten Iran zou gaan maken maar voor The Salesman keerde je terug naar Teheran.

Asghar Farhadi: “Ik vertrek nooit van de vraag in welk land of op welke locatie ik ga draaien, alles begint met de verhalen die opduiken in mijn geest en die bepalen wat ik waar ga filmen. Iran is het land waar ik geboren ben en de meeste films spelen er zich dan ook af. In het buitenland draaien is geen doel of droom voor mij, ik volg enkel de verhalen.

Na Le Passé heb ik een tijdje gewerkt aan een verhaal dat zich afspeelde in Spanje. Ik schreef al een scenario, zocht naar locaties en kon Javier Bardem en Penélope Cruz overtuigen om mee te doen. Maar het verzamelen van de crew en het afronden van de financiering door de producenten Alexandre Mallet-Guy en Pedro Almodovar vroeg zoveel tijd dat ik nog ruimte had om in film te maken in Iran.

Tot mijn opluchting eigenlijk want twee buitenlandse films na elkaar maken voelde ergens aan als te veel. Ik heb nog veel Iraanse verhalen te vertellen en wil mijn land niet loslaten. Al hoop ik die film in Spanje toch nog te kunnen maken.”

Focus op de middenklasse

In de meeste Europese media gaat het enkel over religie en nucleaire experts wanneer Iran ter sprake komt. Wou je dat beeld van Iran bijstellen met The Salesman?

“De media zijn meer geïnteresseerd in politiek terwijl mijn verhalen gaan over het echte leven en over mensen. Ik benader mijn personages op een realistische wijze omdat het me te doen is om hun leven, hun bekommernissen en hun relaties. Wat me boeit is hoe gevoelslevens beïnvloed worden door de dagelijkse realiteit.

Mijn films zijn geen reactie op het beeld van Iraniërs in de buitenlandse media, zij vloeien voort uit mijn keuze om realistische verhalen te vertellen gebaseerd op reële feiten en daarmee verschillende facetten van het dagelijkse leven in Iran te onderzoeken.”

A Separation

The Salesman verschilt niet van eerdere films zoals A Separation, About Elly en Fireworks Wednesday in de zin dat je focust op de Iraanse middenklasse. Is er een reden waarom je deze klasse belicht en niet de Iraanse armen of machthebbers?

“Het klopt dat ik ondertussen al vier films draaide over de Iraanse middenklasse. Dat heeft veel te maken met het feit dat ik tot die klasse behoor en dus goed weet hoe ze in elkaar zit en wat haar plaats in de samenleving is.

Een tweede reden waarom ik focus op de middenklasse is dat deze klasse minder economische bekommernissen heeft. Wat me toelaat om meer aandacht te besteden aan karakteristieke elementen van hun bestaan, aan hun emoties en hun relaties.

In The Salesman vormen Emad en Rana zijn een middenklasse koppel maar met hun werk als acteurs maakt hen natuurlijk verre van doorsnee. Het is voor de kijker wèl duidelijk dat ze niet zo veel verschillen van veel andere koppels. Dit is een gewoon koppel maar onder buitengewone omstandigheden komen er onverwachte aspecten van hun persoonlijkheid aan het licht.”

Film en theater

Welk idee lag er aan de basis van The Salesman?

“Ik heb een theateropleiding genoten en toen ik films begon te maken leefde altijd het idee bij mij dat ik ooit naar toneel zou terugkeren. Maar het voorbereiden, draaien en afwerken van films neemt zoveel tijd in beslag dat het er tot hiertoe niet van gekomen is.

Ik loop ook al even rond met het idee om theater en de geest van toneel te integreren in een van mijn films. Daarvoor leek het ideaal om twee personages te hebben die beiden acteurs zijn en aan een toneelstuk werken. Zo kon ik via de personages ook de theaterwereld tot leven te brengen.”

The Salesman

Waarom laat je het toneelgezelschap werken aan Arthur Millers stuk ‘The death of a Salesman’?

“Toen ik de eerste versie van het script geschreven had begon ik me af te vragen aan welk toneelstuk de personages zouden werken. Ik bekeek verschillende stukken en tijdens het herlezen van Millers stuk merkte ik dat het verschillende elementen bevat die interessant waren om te onderzoeken.

Het eerste element is dat het toneelstuk een thema bevat dat overeenstemt met waar ik mee bezig was, het thema van vernedering. Een tweede element is dat wat ik aan Arthur Miller apprecieer is dat hij de personages van zijn stuk niet opdeelt in twee groepen, goede en slechten, een onderscheid dat ik ook nooit maak in mijn films. Iedereen krijgt de kans om zijn standpunt duidelijk te maken. Tijdens de ruzie tussen Willy Loman en zijn zoon mogen beiden hun visie geven.

Een derde element is dat sommige personages van Miller zo goed als alter ego’s zijn van mijn personages. De vorige huurster van het appartement van Emad en Rana in The Salesman is een prostitué net zoals het vrouwelijk personage in Death of a Salesman. Het koppel dat we aan het einde van mijn film ontdekken heeft bovendien dingen gemeen met Willy Loman en Linda, hij is ook een verkoper en 35 jaar gehuwd met dezelfde vrouw. Door al die overeenkomsten stond er als het ware een spiegel tussen de twee groepen van personages.”

Van Amerikaanse naar Iraanse droom

De personages van Miller zitten ook in de greep van schuld- en schaamtegevoelens; net zoals de protagonisten die in The Salesman in een dramatisch conflict tegenover elkaar komen te staan.

“Inderdaad, er zijn veel verbanden en overeenkomsten. Wanneer ik een toneeladaptatie van Miller zou overwegen, dan zou die niet verschillen van wat ik voor deze film heb gedaan. The Salesman is een Iraanse versie of weerspiegeling van hetzelfde verhaal in hedendaags Iran.

De enige vervorming is dat de nevenpersonages in het ene verhaal de hoofdpersonages van het andere verhaal zijn. In het toneelstuk spelen Emad en Rana de rollen van de handelsreiziger en zijn vrouw terwijl ze in het echte leven moeten gaan beslissen over het lot van een verkoper en diens vrouw.”

The Salesman

Het stuk van Miller gaat over de vernietiging of implosie van de Amerikaanse droom. The Salesman begint met de fysieke beschadiging van het appartement, de thuis, van Emad en Rana. Is dat een metafoor voor wat er aan de hand is met de Iraanse samenleving?

“Toen ik aan het scenario werkte was het niet mijn bedoeling om er een metafoor in te steken. Maar achteraf merkte ik wel dat er verschillende lagen in het verhaal zitten en het is aan de kijker om die te interpreteren en er al dan niet een metafoor in te zien.

De beschadiging was voor mij eerst en vooral om manier om de personages uit het appartement te krijgen, een element in de narratieve structuur. Maar ik zag het ook als een reflectie van iets dat vernietigd wordt in hun relatie en in hun kijk op menselijke relaties. Bovendien lopen ze emotionele en relatieschade op door wat er gebeurt en door hoe ze er op reageren.

Natuurlijk is er een parallel met de ontwikkeling in Iran. Miller schreef over hoe de transformatie van stedelijk Amerika ervoor zorgde dat een bepaalde met aanpassingsproblemen worstelende sociale klasse haast weggeveegd werd.

In Iran gaan de ontwikkelingen momenteel razendsnel, zeker in Teheran is de omvorming even spectaculair als irrationeel. Het is te vrezen dat wie zich niet kan aanpassen aan de transformaties uit de boot zal vallen. Op dat vlak kan je The Salesman zien als een metafoor en een sociale kritiek.”

The Salesman

Drama en humor

Is er een link met Fireworks Wednesday waar ook een leefruimte verstoord wordt?

“Beiden delen een sfeer van onzekerheid. Je hebt het gevoel dat er gevaar dreigt en dat er iets dramatisch te gebeuren staat. In Fireworks Wednesday is dat verbonden met een specifieke dag. Wanneer het Perzische nieuwe jaar met vuurwerk gevierd wordt ontstaat het gevoel dat de kans bestaat dat er iets explodeert in de huiselijke twist tussen de baas van de protagoniste en diens echtgenote. In The Salesman is er het gevaar of de bedreiging van intimiteit. Een andere overeenkomst is dat het huis en de stad een centrale rol spelen in het verhaal.”

Het verhaal van The Salesman is dramatisch maar toch breng je het met humor, zeker in de scènes met de leraar. Was dat balanceren tussen tragedie en komedie belangrijk voor jou?

“Wanneer ik terugkijkend probeer te definiëren wat ik doe en er een naam tracht op te plakken zou ik zeggen dat het gaat om gedramatiseerde alledaagse levens. Dit zijn geen buitengewone personages die buitengewone beslissingen nemen of buitengewone zaken doen. Ze reageren gewoon op de dilemma’s waar het leven hen voor plaatst. Dat is dramatisch maar soms ook grappig en daarom wissel ik af tussen humor en dramatiek. Dat levert ook een zekere spanning op.”

Over spanning gesproken, je films passen in de Iraanse neorealistische traditie maar vertonen ook westerse invloeden. Er is een duidelijk link met de Iraanse grootmeester Abbas Kiarostami maar ook met Alfred Hitchcock.

“De grootste uitdaging voor mij is twee schijnbaar onverzoenbare genres samen te brengen. Omdat ik opgeleid ben in Iran en vertrouwd ben met de Iraanse cinema en filmtraditie is realisme een belangrijk aspect van mijn films.

Mijn gevoel voor drama werd verscherpt door Hitchcock maar ontstond vooral tijdens mijn theateropleiding. Toneelschrijver Henrik Ibsen was bijvoorbeeld heel belangrijk voor mij om het opbouwen van een dramatische structuur machtig te worden. Wanneer in filmverhalen tracht te vertellen probeer ik zowel de naturalistische als de dramatische vertelwijze te gebruiken.”

Le Passé

Confrontatie tussen beschadigde mensen

The Salesman lijkt even een wraakfilm te worden maar eindigt als een confrontatie tussen beschadigde mensen.

“Hoe je een verhaal interpreteert hangt natuurlijk af van je interesses en standpunten als kijker. Wie een thema wil zien in een film zal stellen dat hem om vernedering gaat. Het begint met de leraar die in de taxi vernederd wordt door wat te vrouw zegt, dan wordt zijn privacy geschonden door de man die in zijn woning binnendringt, dan maken de buren het nog erger door hun fantasie de vrije loop te geven bij feiten waar ze geen getuige van waren.

Dat alles leidt tot een groeiend gevoel van vernedering. Een gevoel dat omslaat in een gevoel van woede. De enige manier waarop Emad na de aanranding zijn woede kan overwinnen is via een streven naar wraak en een zoektocht naar die man.

Het is mogelijk om wraak er als thema uit te lichten maar we kunnen er ook van overtuigd zijn dat het gaat over privacy en intimiteit en over hoe kwetsbaar privacy is. Hoe je het interpreteert hangt af van wat je zelf bezighoudt en waarop je wil focussen.

Door het verhaal realistisch weer te geven benadruk ik dat het is zoals in het ware leven, wat wil zeggen dat dingen meerdere facetten en dimensies hebben. Mijn taak als regisseur is een soort multidimensionale werkelijkheid weer te geven en dan is het aan de kijker om daar vanuit de eigen visie naar te kijken.”

Asghar Farhadi

Daarom verkies je films die vragen stellen boven films die antwoorden geven.

“Het is zoals het leven zelf. Het leven lijkt simpel maar wanneer je focust op elk individueel moment van een levensloop merk je dat er honderden manieren zijn om binnen te dringen in dezelfde realiteit. In functie van je eigen visie kan je een eigen invalshoek bepalen.

Het is ook opmerkelijk dat er in een bepaald leven niets belangrijk aan de hand lijkt tot je er bij stil staat en focust op een onderdeel. Op dat ogenblik verschijnen schakeringen en complexiteit. Wanneer iemand sterft die een weinig spectaculair leven lijkt geleden te hebben, begin je een betekenis te zien in de laatste fase van zijn leven of de laatste momenten die je met hem doorbracht.

Elk uitgesproken woord krijgt plots een betekenis dat het niet zou hebben gehad onder andere omstandigheden. Wat ik met films wil doen is mensen aanzetten om zich vragen te stellen bij dingen waar ze normaal geen vragen bij stellen; het is niet aan mij om antwoorden op te dringen.”

Beperkte speelruimte

Vertaalt dit zich ook in de manier waarop je met acteurs werkt?

“Mijn narratieve structuur is zo uitgewerkt dat elk detail verbonden is met een ander waardoor je zo’n detail niet zo maar kan verwijderen of veranderen omdat het de hele structuur bij elkaar houdt. De acteurs moeten die structuur respecteren maar ze hebben wel vrijheid in de manier waarop ze de emoties uitdrukken en ideeën formuleren.”

Asghar Farhadi

Verschilt het eindproduct veel van de film die je bij aanvang in gedachten had?

“Er zit toch altijd een verschil op. Het laatste shot van The Salesman zat niet in het script, het was iets dat ik achteraf toegevoegd heb. Tijdens de opnamen werd het me duidelijk dat de scheidingslijn tussen theater en realiteit vervaagt. Je weet op een bepaald ogenblik niet wat er zich op toneel afspeelt en wat in het leven. Dat wou ik benadrukken met het laatste shot. Wanneer ze voor de spiegel zitten en geschminkt worden is het niet langer duidelijk of het hun leven is dat ze spelen of dat ze zich klaarmaken voor de opvoering.”

De impact van een film

Verandert elke film die je maakt jezelf als mens én wijzigt het de manier waarop je een volgende film maakt?

“Daar zijn twee aspecten aan verbonden. Normaal denk je dat er aan elke film die je maakt iets mis is, dat je minder bereikt hebt dan je wou, en dat zet je aan om een nieuwe film te maken. De dag waarop je een film maakt waar je doelen en ambities perfect overeenstemmen met het eindresultaat stop je met het maken van films. Want waarom zou je de moeite doen om er nog een te maken wanneer je de perfectie reeds bereikt hebt?

Dat is een aspect, de onvolmaaktheid van je werk dat je aanzet om verder te werken. Een ander aspect is dat ik veel leer door het maken van films en door met hen te reizen om ze voor te stellen, door daarbij mensen te ontmoeten, hun commentaren op de film te horen en door analyses te lezen. Dat levert allemaal dingen op die ik meeneem voor een volgende film.”

Kijk je nog naar je films wanneer ze afgewerkt en uitgebracht zijn?

“Ik kijk soms opnieuw naar sequenties uit mijn wanneer ik met bepaalde vragen zit of denk aan een volgende film. Ik zou mijn films graag als een neutrale toeschouwer bekijken maar dat is moeilijk. Soms moet ik ze wel zien wanneer ik in het kader van een retrospectieve in de zaal zit. Dat levert tegenstrijdige gevoelens op. Aan de ene kant wil ik ze vermijden en er niet naar kijken maar aan de andere trekken ze me aan.”

A Separation – Photo by Habib Majidi

Evolutie van een artiest

Hoe zie je je werk evolueren?

“Ik wil hetzelfde soort films blijven maken, ik denk niet dat mijn stijl en werkwijze grondig zal veranderen. Volgens mij bepaalt een onbewust proces welke films ik wil en ga maken.”

Je aanvaardingsspeech tijdens de 84ste Oscaruitreiking in 2012, toen A Separation bekroond werd als beste buitenlandse film, maakte indruk met een boodschap van vrede in politiek turbulente tijden. Heeft het een impact gehad op je leven en carrière?

“Een enorme impact, die bedankingsspeech heeft veel meer teweeggebracht dan ik verwacht had. Er kwamen heel veel enthousiaste reacties, van zowel landgenoten die in het buitenland verbleven als van Iraniërs in eigen land, omdat iedereen blijkbaar blij was dat in politiek bewogen tijden Iran eindelijk in het nieuws kwam om culturele redenen en niet om politieke redenen.

Cultuur zegt meer over een samenleving dan politiek en voor Iraniërs was het belangrijk dat we dat we aan de wereld vertelden dat onze rijke en oude cultuur achter een politiek rookscherm verdwenen is. Maar ook dat we een volk zijn dat alle culturen en beschavingen respecteert. Het was niet evident maar ik ben blij dat ik het statement gemaakt heb. Zoals ik ook blij ben dat ik The Salesman in eigen land heb kunnen draaien.”

Gent, 17 oktober 2016

THE SALESMAN (Forushande): Asghar Farhadi, Iran 2016, 125′; met Shahab Hosseini, Taraneh Alidoosti, Babak Karimi, Farid Sajjadihosseini, Mina Sadati; scenario Asghar Farhadi; fotografie Hossein Jafarian; muziek Sattar Oraki; montage: Hayedeh Safiyari; distributie Cinéart; release 23 november 2016.