Een van de vele vragen die onbeantwoord blijven na de mislukte poging tot staatsgreep in Turkije op 15 juli 2016, is er een die ernstige veiligheidsimplicaties heeft voor de VS en de rest van de wereld: hoe goed zijn de Amerikaanse kernbommen beveiligd die gestockeerd staan op de Turkse luchtmachtbasis Incirlik?

De luchtmachtbasis Incirlik in het Zuidoosten van Turkije huisvest de grootste opslagplaats van kernwapens van de NAVO. Op 16 juli, de ochtend na de poging tot staatsgreep, vaardigde de Amerikaanse ambassade in Turkije een noodbericht uit voor VS-burgers. Daarin werd gewaarschuwd dat de elektriciteit naar de basis was afgesneden en dat “de lokale autoriteiten alle bewegingen verbieden van en naar de basis”. De basis Incirlik moest zijn toevlucht nemen tot noodgeneratoren.

De VS-gevechtsvliegtuigen die op dezelfde basis gestationeerd zijn mochten niet opstijgen of landen en het dreigingsniveau werd opgetrokken tot ‘FPCAN Delta’, de hoogste staat van alertheid in het geval van een terroristische aanval of een imminente dreiging. Zondag 17 juli werd Generaal Bekir Ercan Van, commandant van de basis, samen met 9 andere Turkse officieren van de basis gevangengenomen, omdat ze naar men hen meldde de coup zouden gesteund hebben. Op het moment dat dit artikel geschreven werd, werden de vluchten wel hervat, maar bleef de basis nog steeds afgesneden van stroomvoorziening.

Volgens Hans Kristensen, directeur van het Nuclear Information Project van de Federation of American Scientists, bevatten de ondergrondse kernbunkers in Incirlik ongeveer 50 B-61 kernbommen, meer dan een kwart van alle kernwapens in de Europese NAVO-voorraad. De B-61-kernbommen kunnen ingesteld worden op een explosiekracht van 300 tot 170.000 ton TNT[1] volgens noodzaak van de missie. Ter vergelijking: de kernbom die Hiroshima vernietigde had een kracht van 15.000 ton TNT.

De Turkse basis Incirlik werd gebouwd door het Amerikaanse leger in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Toen Turkije lid werd van de NAVO in 1952 werd het een cruciale Amerikaanse basis gedurende de Koude Oorlog. Op een afstand van een uur vliegen tot de Sovjet-Unie huisde de basis Amerikaanse gevechtsvliegtuigen, bommenwerpers, tankvliegtuigen, en U-2 spionagevliegtuigen. Net zoals in andere NAVO-basissen[2] werden er ook Amerikaanse kernwapens gestockeerd.

De NAVO-strategie was afhankelijk van kernwapens om een tegengewicht te vormen voor de als superieur gepercipieerde conventionele macht van de Sovjettroepen. Men nam aan dat het dreigen met een kernwapenaanval Sovjettanks zou afschrikken om NAVO-grondgebied binnen te rijden. NAVO-landen toegang bieden tot kernwapens zou de alliantie versterken, want op die manier werd getoond dat de VS bereid was een kernwapenoorlog te riskeren om de NAVO te beschermen.

Tegen halfweg de jaren 1960 werden meer dan 7000 Amerikaanse kernwapens ontplooid in West-Europa en Turkije. Deze kernwapens waren beschikbaar in alle types, formaten en explosiekracht: nucleaire bommen, landmijnen, dieptebommen, artilleriegranaten tot zelf kleine nucleaire projectielen die afgevuurd konden worden met lichtgewicht artillerie (vergelijkbaar met een bazooka).

Deze wapens bleven technisch onder de hoede van de VS-troepen, klaar om in geval van oorlog over te dragen aan de plaatstelijke NAVO-troepen. Dat betekende echter niet dat de VS er ten allen tijde de volledige controle over had.

Een delegatie van VS-senatoren die Europa bezochten in 1960 waren geschokt toen ze vaststelden dat ‘hun’ kernwapens bewaakt en getransporteerd werden door “niet-Amerikanen en niet-Amerikaanse transportsystemen”. Ze zagen ondermeer Amerikaanse kernbommen op Duitse gevechtsvliegtuigen, bemand door Duitse piloten die gevechtsklaar stonden. Ze vonden ook thermonucleaire kernkoppen op raketten, onder het commando van Italiaanse soldaten. Mogelijke diefstal of gebruik van deze wapens door NAVO-bondgenoten was voor hen een grote bezorgdheid. “De loyaliteit van deze bewakers ligt, vanzelfsprekend, in de eerste plaats bij hun eigen land en niet bij de VS” waarschuwde de Senaatsdelegatie in haar toenmalige geheime rapport.

Twee jaren later, tijdens de Cubaanse crisis, was VS-minister van defensie Robert McNamara bezorgd dat Turkse officieren zouden proberen om nucleaire kruisrakketten af te vuren naar de Sovjet-Unie zonder Amerikaanse toelating. Hij droeg het VS-personeel daarom op de raketten op een of andere manier onklaar te maken als iemand zou dreigen ze af te vuren.

Vervolgens werden gecodeerde schakelaars aangebracht in de kernbommen. Deze schakelaars (Permissive Action Links of PAL’s) waren ontwikkeld om ongeautoriseerd gebruik van de wapens te verhinderen, de kernbommen zouden dan niet kunnen ontploffen als de operator de juiste code niet kende.

Deze PAL’s konden echter omzeild worden door mensen met de juiste technische vaardigheden. Toen de twee NAVO-bondgenoten Griekenland en Turkije op het randje van oorlog stonden in 1974 verwijderde de VS in stilte al zijn kernwapens uit Griekenland en knipte het de bedrading door van elk kernwapen in Turkije, zodat ze onbruikbaar werden.

Dankzij de grote verminderingen van de kernwapenvoorraden tijdens de regeerperiode van de presidenten George H.W. Bush (1989-1993) en zijn zoon George W. Bush (2001-2009) heeft de VS nu ongeveer nog ongeveer 180 B-61 kernbommen ontplooid in NAVO-verband (zie voetnoot 1).

Vandaag is de symbolische betekenis van deze wapens veel groter dan hun militair nut. Strategische raketten geladen met kernwapens zijn minder kwetsbaar en kunnen hun doelwitten veel sneller en preciezer raken dan deze B-61 kernbommen.

Pleitbezorgers voor het behoud van de NAVO-kernwapens argumenteren dat de B-61 bommen het blijvende engagement van de VS demonstreren, Rusland intimideren en andere NAVO-lidstaten ervan weerhouden om hun eigen kernwapens te gaan produceren. Tegenstanders van deze bommen, zoals de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier, beschouwen hen als ‘totaal nutteloos’ en een uitnodigend doelwit voor terroristen.

In enkele uren tijd en met de juiste gereedschappen en training kunnen de opslagplaatsen van NAVO-kernwapen geopend worden, de wapens ontvreemd en de gecodeerde schakelaars (PAL’s) verwijderd. In slechts enkele seconden tijd kan men explosieven aanbrengen boven een opslagplaats, de er opgeslagen bommen vernietigen en een dodelijke radioactieve wolk veroorzaken. De kernbommen van de NAVO worden nog steeds bewaakt door de soldaten van het gastland waar ze gestockeerd worden.

In 2010 slaagden Belgische vredesactivisten erin om over het hek te klimmen van de luchtmachtbasis van Kleine Brogel in België, een gat te maken in een tweede omheining, een wapenopslagplaats binnen te treden, anti-kernwapenstickers op de muren te kleven, enkele uren rond te lopen op de basis en een videoverslag op YouTube (zie onder dit artikel) te plaatsen. De video toont ook dat de Belgische soldaat die de vredesactivisten uiteindelijk confronteert een ongeladen wapen draagt.

Veiligheidsbezorgdheden inzake de Incirlik luchtmachtbasis zorgden er recentelijk nog voor dat de omheining rond het gebied waar de kernwapens opgeslagen liggen verbeterd werd. Incirlik ligt op slechts geringe afstand van de Syrische grens en sedert oktober 2015 wordt het als uitvalsbasis gebruikt voor Amerikaanse luchtaanvallen op IS.

De nabijheid van door rebellen gecontroleerd gebied in Syrië en de grote hoeveelheid terroristische aanslagen in Turkije noopte het Pentagon enkele maanden geleden tot “ordentelijk vertrek” van alle familieleden van de VS-troepen gebaseerd in Incirlik. Ze werden aangemaand om onmiddellijk te vertrekken. Zo’n 2000 VS-soldaten blijven nog ter plaatse.

Hoewel Incirlik wellicht meer kernwapens heeft dan gelijk welke andere NAVO-basis beschikt het noch over Turkse, noch over Amerikaanse gevechtsvliegtuigen die technisch uitgerust zijn om de kernbommen af te werpen. Deze kernbommen liggen daar dus gewoon ondergronds te wachten op de basis tot ze ooit gebruikt of misbruikt zullen worden.

Het artikel The H-Bombs in Turkey van Amerikaans onderzoeksjournalist verscheen op 17 juni 2016 in The New Yorker en werd vertaald door Pieter Teirlinck.

[1]  TNT is de afkorting van TriNitroTolueen, een zeer explosieve chemische stof. De explosiekracht van één kubieke meter TNT wordt als eenheid gebruikt voor de kracht van alle explosieve stoffen.

[2]   België (Kleine Brogel) heeft nu nog 20 kernbommen, Duitsland (Büchel) 20, Nederland (Volkel) 20, Italië (Avena) 50 en (Ghedi) 40, Turkije (Incirlik) 90. De plaatsing van kernbommen in Turkije was voor de Sovjet-Unie de aanleiding om als represaille kernbommen te installeren in Cuba, wat tot de Cuba-crisis leidde.